شەتەلدەگى قازاقتار تاريحى: كەرەي ۇلىسى

None
None
نۇر-سۇلتان. قازاقپارات - بۇگىنگى قازاق حالقى ءوزىنىڭ تاۋەلسىز، دەربەس مەملەكەتىن قايتا قۇرعاننان باستاپ تۇگەل تاريحىن تۇگەندەۋگە شىنداپ كىرىسكەنى بەلگىلى. ال وسىعان دەيىنگى جازىلعان تاريحىمىز بودان ۇلتتىڭ بۇرمالانعان تاريحى بولدى.

تىپتەن ول كەزدە جازۋعا، ايتۋعا بولمايتىن تاريحي كەزەڭدەردە جەتەرلىك. مىنە سول ۇردىسپەن تاۋەلسىزدىكتىڭ بۇگىنگى كۇنىنە دەيىن شىنايى تاريحىمىزدىڭ ءبىرازى قاۋزالىپ، حاتتالىپ ۇلگىرىلدى. دەسە دە، قاتپارى قالىڭ شەجىرەنىڭ ءالى دە بولسا بەلگىسىز، ەسكەرۋسىز قالىپ جۇرگەن اقتاڭداق تۇستارى دا كەزدەسىپ جاتادى. مىنە سولاردىڭ ءبىرى دە، بىرەگەيى شەتەلدەگى قازاقتار تاريحى.

وسى كۇندەرى شەتەلدەگى قازاقتار دەسە كوپتەگەن ادامداردىڭ كوز الدىنا 20 - عاسىردىڭ 20-30 - جىلدارىنداعى اشارشىلىقتان، ساياسي قۋعىن- سۇرگىننەن بوسقان ەل ەلەستەيدى. بۇگىندە شەتەلدە جۇرگەن قانداستارىمىزدىڭ بارلىعىن سول تۇستا شەتەل اسىپ كەتتى دەپ ويلايدى. ال ەۋروپا ەلدەرى مەن تۇركيادا جاساپ جاتقان قازاقتاردىڭ تاعدىرى تۋرالى جاي ادامدار ەمەس، ساۋاتتى جۇرتتىڭ ءوزى اسپاننان تۇسكەندەي ەلەستەتەتىنى جاسىرىن ەمەس. حالىق اراسىندا وسىنداي ويلاردىڭ تۋىنداۋىنا سول تاريح بەتتەرىنىڭ جەكە زەرتتەۋ ەڭبەكتەرىمەن شەكتەلىپ، ونىڭ ءوزى قازاق ەلىنە جەتپەي، دارىپتەلمەي، تۇتاس تاريحمىز ەسەبىندە باعالانباي جاتۋىندا بولسا كەرەك.

ءبىز بۇل شاعىن ماقالادا سول كولەمدى شەجىرەنىڭ جالقى بەتتەرىنە ءۇڭىلىپ كورمەكپىز. وندا دا بۇگىنگى قىتاي جەرىنە العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ كوش باستاعان كەرەي رۋى جايىندا ءسوز ەتپەكپىز. ەسكەرتەتىن ءبىر جايت قازاق تاريحىنىڭ تەرەڭىنە بويلاۋ، رۋلار تاريحىنىڭ كونە ىزدەرىن اشۋدان باستالاتىنى بۇگىنگى عالىمداردان جاپپاي قولداۋ تاپقان قالىپتاسقان ءۇردىس.

قازاقتىڭ ەجەلدەن بەرى كوشىپ- قونىپ تىرشىلىك ەتكەن كەڭ بايتاق دالاسىنىڭ ءبىر شەتى قازىرگى قىتاي تەريتورياسىنا ەنەتىن ىلە قازاق اۆتونوميالى وبىلىسىنىڭ ىلە، تارباعاتاي، التاي ءۇش ايماق كولەمىندە جانە باسقا دا قازاقتار قونىستانىپ وتىرعان جەرلەرمەن شەكتەسىپ جاتىر. وسى وڭىرلەردە ءبىر جارىم ميلليوننان استام قازاقتار قونىستانعان.

بۇرىندارى قازاقتىڭ ەرتەدەگى ۇلىستارى مەكەن ەتكەن وسى ءبىر قاسيەتتى توپىراققا بۇگىنگى قازاقستان جەرىنەن قايتالاپ قونىس اۋدارۋ ءۇش كەزەڭنەن تۇرادى. ءبىرىنشىسى، 18- عاسىردىڭ ورتا تۇسىنان باستالسا، ەكىنشى كەزەڭ، 1916 - جىلعى ساياسي كۇرەستەرمەن، ءۇشىنشى كەزەڭ، 30 - جىلدارداعى اشتىق پەن كۇشتەپ ۇجىمداستىرۋ ناۋقاندارىنا تۇسپا- تۇس كەلەدى. ال وسى سوڭعى كوشتە اۋعان ەلدىڭ باسىم بولىگى قازاقستان جەرىنە 1960 - جىلدارى قايتا ورالعان بولاتىن.

قىتايداعى قازاقتىڭ نەگىزگى بولەگىن ۇستايتىن، ءارى العاش بولىپ قازىرگى قىتاي جەرىنە قونىس اۋدارعان قازاق ۇلىستارىنىڭ ءبىرى كەرەي رۋى ەدى. ءبىز بۇل كوش تۋرالى ايتپاس بۇرىن ەسكى شەجىرەنى ءبىر شولىپ وتسەك. ويتكەنى، التاي جەرى كەرەيلەردىڭ وسىعان دەيىن دە كۇل تۇككەن اتا قونىسى بولعان كيەلى مەكەن.

كەرەي (كەرەيت) جۇرتىنىڭ تاريحتىڭ العاشقى بەتتەرىندە زامانىمىزدان بۇرىنعى 2-3 ع. موڭعول ۇستىرتىندە مەكەندەگەنىمەن بەلگىلى. ال، تاريحقا ايقىن ءىز قالدىرۋى، ۇلكەن ۇلىس بولىپ تاريح ساحناسىنا كوتەرىلۋى ءبىزدىڭ زامانىمىزدىڭ 10 - عاسىرى. سول كەزدىڭ وزىندە حالىقتىڭ سانى 400 مىڭعا جەتكەن جانە سوعدا جازۋىن (كونە ۇيعىر جازۋى) قولدانىسقا تۇسىرگەن مادەنيەتى دامىعان، كۇشتى ۇلىس ەكەندىگى ايتىلادى.

شىڭعىسحان كوشپەلى موڭعول تايپالارىنىڭ باسىن بىرىكتىرىپ، ۇلى حاندىق ورناتۋى قارساڭىندا كەرەي - ۇلى دالاداعى ەڭ ۇلكەن، سانى دا باسىم تايپا بولعان. بۇل كەزدە حالقىنىڭ سانى 900 مىڭعا جۋىقتاعان دەگەن دەرەك بار. كەرەيدىڭ تۇعىرىل حانى ياسۋكەيمەن «اندا» دوس بولعاندىقتان تەمۋچين توعىرىلدى «اكە» دەپ اتاعان. وسىنداي دوستىقتىڭ ارقاسىندا، قۋاتى كۇشتى ەلمەن وداقتاسىپ باسەكەلەستەرىنىڭ بىرىنەن سوڭ ءبىرىن جەڭىپ، ءوزىنىڭ ۇلى يمپەريا قۇرىپ كوتەرىلۋىنىڭ نەگىزىن ءساتتى قالايدى. كەيىن تۇعىرىلحانمەن شىڭعىسحان اراسىنداعى بۇل وداقتىق بايلانىس بۇزىلىپ قاندى شايقاسقا اينالادى. مۇنىڭ كوپ ءتۇرلى سەبەبى تاريحتا ءارتۇرى ايتىلىپ ءجۇر.

1203 - جىلى تۇعىرىل حاننىڭ بالاسى سەنكۇن شىڭعىسحان تاراپىنان ولتىرىلگەن سوڭ كەرەي ۇلىسى التاي تاۋىنىڭ وڭتۇستىگىندەگى نايمانداردى پانالايدى. سول كەزەڭدەردەگى اۋىر تاريحي وزگەرىستەرمەن شاپقىنشىلىقتار كەرەي ەلىنىڭ بەرەكەسىن كەتىرىپ ءبىر مەزەت ەل باسىنا كۇن تۋىپ، ەر ەتىكپەن سۋ كەشكەندەي زامان بولادى. وسىدان 18 ع. باسىنا دەيىن كەرەيلەر 500 جىلعا تاياۋ ۋاقىتتا شىعىس قازاقستان، زايسان، سەمەي، ەرتىس وزەنىنىڭ وڭتۇستىگى قالبا تاۋى، ور وزەنى، سىر بويى سياقتى جەرلەردە كوشىپ قونىپ جۇرگەندىگى قازاق شەجىرەسىندە «كەرەيلەر كەرۋەنى» دەگەن اتپەن قالادى .

كەرەيلەر تاريح شەجىرەسىنىڭ ەندىگى كەزەڭىندە سول ۇلكەن ۇلىستان قالعان جۇقانا بولشەك، ارعى اتالارىنداي تەگەۋىرىندى بولماسادا، قازاق حالقىنىڭ بەلگىلى رۋلارىنىڭ ءبىرى رەتىندە قازاق قوعامىندا كورىنىس تاپتى. كەرەي رۋى تۋرالى كەيىنگى تاريح سۇلباسىندا ءجيى ۇشىراساتىن كەزەڭ، قازاق دالاسىنا اشكوزدىكپەن باسا كوكتەپ كىرگەن جوڭعار شاپقىنشىلارىنا قارسى جورىقتارعا تۇسپا- تۇس كەلەدى. وندا دا شاپقىنشىلارعا باتىل قارسىلىق كورسەتىپ، باتىر ۇلدارى جاۋ قايتارعان رۋلاردىڭ ءبىرى بولدى.

قازاقتىڭ ءۇش جۇزىنە ساۋىن ايتقان ۇلى جورىقتارعا ۇلاسقان وسىناۋ قيىن كەزەڭدەردە بارلىق قازاق ۇلىستارى ۇيىمداسىپ جاۋعا قارسى تۇردى. سولاردىڭ ىشىندە اتى ءۇش جۇزگە ءمالىم قابانباي، بوگەنباي، ناۋرىزباي سياقتى ارۋاقتى باتىرلارمەن بىرگە كەرەيدىڭ جانىبەكتەي كوكبورى دارىعان اتاقتى باتىرى قان مايداندا تىزە قوسا شايقاس جاسادى. مىنە وسى جانىبەك باتىر كەيىن كەرەي رۋىنىڭ كوشىن شىعىسقا، التايعا باستاعان رۋ باسشسى بولدى.

قازاقتىڭ بەلگىلى بيلەرىنىڭ ءبىرى قاراكەسەك قازىبەكتىڭ جيەنى بولعان جانىبەكتى، اناسى قاديشا بوسانار الدىندا قاسقىردىڭ ەتىنە جەرىك بولعان ەكەن. تاريحي دەرەكتەردە ارعىن رۋىنان شىققان شاقشاق جانىبەك جورىق جولىندا جانىبەكتىڭ اكەسى بەرداۋلەتتىڭ ۇيىنە تۇستەنىپ، دۇنيەگە ەندى كەلگەن جاس ءسابيدىڭ بەسىگىن كوتەرىپ كوڭىلى تولىپ «ءوز اتىمدى قويايىن اتى جانىبەك بولسىن. بىرەۋلەرگە اتىن اتاپ بوقتاتپا، ات جالىن تارتىپ مىنگەندە العان بەتىنەن توقتاتپا»، - دەپ ءوزىنىڭ ىزگى تىلەگىن بىلدىرەدى.

ازامات بولىپ العاش جورىققا شىعاردا ناعاشىسى قازىبەكتىڭ باتاسىن الىپ، ول سىيعا بەرگەن كوك دونەنمەن جاۋعا شاپقان جانىبەكتىڭ سوعىستا سىڭىرگەن ەرەن ەڭبەگى مەن وجەتتىلىگىنە سۇيىنگەن ابىلاي، وڭ تىزەسىنەن ورىن بەرىپ، كەرەي ەلى جاۋعا شاپقاندا ۇستايتىن تۋىن بەلگىلەپ بەرەدى. «جانىبەكتىڭ اق تۋى» دەپ اتالاتىن بۇل تۋدى 20 ع. 30-40 -جىلدارى ارالىعىندا قىتايداعى قازاقتاردىڭ كومينداڭ بيلىگىنە قارسى ۇلت ازاتتىق كۇرەسىندە، حالىق باتىر رۋحىن ۇلگى تۇتىپ، عاسىرلار بويى ساقتالعان تاريحي تۋدى كوتەرىپ سوعىسقا اتتانىپ وتىرعان. مىنە، وسى جانىبەك باتىر جوڭعار شاپقىنشىلارىنىڭ ءبىرجولاتا جەڭىلۋىنەن كەيىن، ءوز قاراستىلىعىنداعى ەلدى باستاپ شىعىسقا بىرتىندەپ جىلجي كوشتى. ارينە العا قادام باسقان سايىن، ءار سۇيەم جەر ءۇشىن سوعىسا ءجۇرىپ كوشتى. سوندىقتان قازىرگى قونىسقا تولىق يەلىك ەتۋ ءۇشىن 30 - 40 جىلداي ۋاقىت كەتتى.

1731 - جىلى كىشى ءجۇز ءابىلحايىر حاننىڭ ورىستارعا انت بەرىپ، قول استىنا قاراۋمەن قازاق ەلى بىرتىندەپ ورىستاردىڭ وتارىنا اينالا باستايدى. 1781 -جىلى قازاقتىڭ تۇتقاسى بولعان ابىلاي حانننىڭ ءولىمى، ەلدىڭ بىرلىگىن ساقتايتىن ءۇش ءجۇزدىڭ باسىن قوساتىن ۇلى حاننىڭ دۇنيەدەن ءوتۋى ەدى. 1792 -جىلى جانىبەك باتىر قايتىس بولدى. كەرەي ەلىنىڭ ءتۇپقوتارىلا التاي وڭىرىنە كوش تۇزەۋى وسى جاعدايلاردان كەيىن قارقىن الدى. «ابىلمامبەت حاننىڭ تۇسىندا، 1742 - جىلى ورتا ءجۇزدىڭ بەدەلدىلەرى رەسەي بىيلىگىنە قاراۋعا نارازى بولىپ، ءوز قاراماعىنداعى ەلدىڭ ءبىرازىن الىپ، شىعىس تۇركىستانعا كوشكەن» دەپ جازادى ورىستىڭ ساياحاتشى- عالىمى گ. پوتانين شىعىس تۇركىستان مەن موڭعوليانىڭ باتىسىنا جاساعان ساياحاتىندا . 18- عاسىردىڭ ورتا تۇسىنان باستاپ كەرەي ەلى جانىبەك باتىردىڭ باستاۋىمەن شىعىسقا قونىس اۋدارۋى جايىنداعى دەرەكتەر تاريح بەتتەرىندە ءجيى ۇشىراسادى.

ال جاقىنعى زەرتتەۋلەر مەن مۇراعات قۇجاتتارىندا قازاق رۋلارىنىڭ شىعىسقا كوشۋىن ابىلاي حاننىڭ ساياسي شەشىمدەرىمەن جۇزگە اسقاندىعى ايتىلىپ ءجۇر. وندا، جوڭعار حاندىعى 1757 - جىلى جويىلعاننان كەيىن اباق كەرەي مەن نايمان رۋلارى ولاردان بوس قالعان القاپقا ابىلاي حاننىڭ پارمەنىمەن كوشىپ بارىپ، قونىستانا باستادى. ابىلاي حان ىلە، تارباعاتاي، ءور التاي وڭىرىنە قازاق كوشىن ديپلوماتيالىق جولمەن قونىستاندىرعانى ايتىلادى. مۇنداعى ايتىلعان كوشكە سەبەپكەر بولدى دەيتىن، كەلتىرىلگەن دەرەكتەردىڭ بارلىعى دا شىندىقتان الشاق ەمەس سياقتى، ءارى ءبىر- بىرىمەن تىعىز بايلانىستى بولىپ كەلەدى. وسىلايشا ەرتىستى ورلەي كوشكەن ەل جايىلىمعا قولايلى، ءشوبى شۇيگىن، سۋى تۇنىق قۇنارلى القاپتاعى ازداعان تورعاۋىت موڭعىلدارىن كوشپەن ىعىستىرا وتىرىپ، ەرتەدەگى اتا- بابالارى كۇل توككەن وسىناۋ مەكەنگە قونىستانا باستايدى.

التايعا بارعان ەل قازاقتىڭ باسقا ۇلىستارىنان بولەك، حان وردالارىنان الىستاۋىنا بايلانىستى جانە وزدەرىنىڭ ەلدىك ورنىن جوعارلاتىپ، باسقا ۇلىستارمەن تەرەزەسىن تەڭەستىرۋ ماقساتىندا كەرەيدىڭ تاۋاسار ءبيى باستاعان الپىس ادام، شىڭعىس ۇرپاعى ابىلپەيىس سۇلتانعا ءبىر بالاسىن كەرەي ەلىنە تورە ەتىپ بەرۋىن سۇراي بارادى. سول جولى ابىلپەيىس سۇلتان ەكىنشى ايەلى تۇمار حانىمنان تۋعان كوگەدايدى بەرۋگە قوسىلادى. كوگەدايدىڭ بۋىنى قاتپاعان جاستىعىن ويلاعان شەشەسى جالعىز جىبەرۋدەن الاڭداپ سامەن، جاباعى دەگەن كوگەدايدىڭ ەكى ىنىسىمەن ءۇش بالاسىن الىپ، تولەنگىتتەرىن ەرتىپ ءبىر اۋىل بولىپ كەرەي ەلىنە كەلەدى.

التاي ءوڭىرىنىڭ قىتاي يمپەرياسىنىڭ ىقپالىنداعى جەر بولۋىنا بايلانىستى، رۋ اقساقالدارىنىڭ كەڭەس شەشىشمىمەن، 1790 -جىلى پەكينگە ءمانزۋ (ەجەن حان) حاندىعىنا ەلشى اتتاندىرىپ، كوگەدايعا «گوڭدىك» شەن الىپ بەرەدى. وسىدان بىراز ۋاقىت وتكەنەن كەيىن، ۇلكەن ۇلسقا اينالعان 12 اتا اباق كەرەي رۋىن جالعىز تورەنىڭ باسقارۋعا شاماسى جەتپەگەندىكتەن، رۋ ىشىنەن ءتورت بي سايلاۋدى ماقۇلداسادى . 1836 - جىلى اباق كەرەيدىڭ بەدەلدى، وسكەن رۋلارى سانالاتىن جادىك، جانتەكەي رۋىنان بەيسەنبى دونەنباي ۇلى ، توپان ساتاي ۇلى ، كوكەن مامىت ۇلى ، قۇلىبەك جانتەلى ۇلى قاتارلى ءتورت بي ەل باسقارۋعا سايلانادى .

وسىدان باستاپ التايداعى قازاق اراسىندا اكىمشىلىك باسقارۋ سايلاۋ ارقىلى ەمەس، ۇرپاقتان ۇرپاققا جالعاسىپ، مۇراگەرلىكتى ساقتاپ وتىردى. ونداعى قازاقتار چيڭ پاتشالعى بەرگەن «گۇڭ»، «ۇكىرداي»، «زاڭگى» دەيتىن اتاۋلى لاۋازىمدى اكىمدەرگە باعىناتىن بولدى. التاي قازاعىن ءبىر گۇڭ مەن ونىڭ قول استىنداعى ءتورت بي بولىپ باسقارىپ تۇردى. ولاردى قازاقتار « ءتورت ورىن» دەپ اتادى. « ءتورت ورىن» 1836 - جىلى ءبىر رەت سايلانىپ، ارى قاراي ۇرپاقتان- ۇرپاققا جالعاسىپ بيلىك جۇرگىزەتىنىن جوعارىدا ايتتىق. « ءتورت ورىن»، ءار قايسىسى ورتا ەسەپپەن 500 ۇيدەن تۇراتىن 16 ۇكىردايعا، ال ۇكىرداي 100 دەي ءۇيدى قۇراعان زاڭگىگە بولىنەدى. سونداي- اق، 3-4 مىڭعا جۋىق ءۇيدى بيلەيتىن بەيىس، مىڭداي ءۇيدى بيلەگەن ءتايجى شەندى ادامدار تاعى بولدى.

كەرەي ۇلىسى ءبىر عاسىردان استام ۋاقىت ىشكى جاقتا ءوزىن- ءوزى باسقارعان، سىرتتاي قىتايعا باعىنىشتى ەل رەتىندە قارالىپ، اۋمالى- توكپەلى قيىن كۇندەردى باسىنان وتكىزە وتىرىپ، تاعى دا ءبىر تاريحي كەزەڭگە بەت بۇردى. ول 1949 - جىلىعى قىتاي كوممۋنيستيك پارتياسىنىڭ بيلىككە كەلۋى ەدى. وسىدان كەيىن جاڭا ۇكىمەت رۋلىق باسقارۋ جۇيەسىن جويىپ، ءوز پارمەنىن جۇرگىزە باستادى.

ءبىز ءسوزىمىزدى تۇيىندەي وتىرىپ جاقىن جىلدارداعى جارىق كورگەن مۇقتار ماعاۋيننىڭ «شىڭعىسحان» اتالاتىن ەڭبەگىندە جازىلعان كەرەي رۋىنان شىققان قازاققا بەلگىلى تۇلعالار تۋرالى مالىمەتتەردى ۇسىنۋدى ءجون كوردىك. «ەجەلگى كەرەي تايپاسىنىڭ كەيىنگى قازاق ىشىندەگى ەڭ ۇلكەن، اتاۋلى تابى - اباق، اشامايلى، كەرەيىت رۋلارىنان شىققان بەلگىلى تۇلعالار ءبىرشاما، اتاپ ايتقاندا: 18 - عاسىردا جاساعان بايجىگىت كۇيشى، اتاقتى قولباسى، كەرەي ەر جانىبەك، قولباسى شۇبارايعىر قوجابەرگەن باتىر، 19- عاسىردا جاساعان ازاتتىق جىرشىسى نىسانباي، كۇيشى بەيسەمبى بي (بەجەڭ)، سازگەر سەگىز- سەرى، ءانشى كومپوزيتور ءبىرجان- سال، 20- عاسىردا جاساعان، دەربەستىك ءۇشىن ءارقايسىسى ءوز جولىمەن كۇرەسكەن وسپان باتىر مەن دالەلحان گەنەرال، سوۆەتتەر بيلىگى تۇسىندا جاساعان، ەڭبەك ەتكەن: مەملەكەت قايراتكەرى سماعۇل ءسادۋاقاسوۆ، ۇزاق ۋاقىت قازاق رەسپۋبليكاسىن باسقارعان، اۋەلدە ەكىنشى حاتشى، كەيىندە ءبىرىنشى حاتشى بولعان جۇماباي شاياحمەتوۆ، جازۋشىلار ءسابيت مۇقانوۆ، عابيت مۇسىرەپوۆ، سافۋان شايمەردەنوۆ، تاريحشى ماناش قوزىبايەۆ، مۇسىنشىلەر حاكىمجان ناۋرىزبايەۆ، تولەگەن دوسماعامبەتوۆ، سۋرەتشى قاناپيا تەلجانوۆ، ءانشى ەرمەك سەركەبايەۆ، كومپوزيتور ەركەعالي راحمادييەۆ جانە جازۋشى، تاريحشى مۇحتار ماعاۋين...».

پايدالانىلعان ادەبيەتتەر:

1. «اباق كەرەي»، ىلە حالىق باسپاسى، 1994 ج.

2. «شىنجاڭنىڭ جەرگىلىكتى تاريحى»، شىنجاڭ ۋنيۆەرسيتەت باسپاسى، 1992 ج.

3. «قىتاي جىلنامالارىنداعى قازاققا قاتىستى دەرەكتەر»، ۇلتتار باسپاسى 1998 ج .

4. ن. مىڭجاني. «قازاقتىڭ قىسقاشا تاريحى»، شىنجاڭ حالىق باسپاسى، 1987 ج.

5. «ەر جانىبەك تۋرالى دەرەكتەرگە ۇڭىلگەندە». ءشامىس قۇمار ۇلى. «شۇعىلا» جۇرنالى. 1999 ج.

6. اسقار تاتاناي ۇلى. «تاريحي دەرەك، كەلەلى كەڭەس». شىنجاڭ حالىق باسپاسى. 1993- جىل.

اۆتورى: باقىتجول كاكەش


سوڭعى جاڭالىقتار