قازاق قادىرلەيتىن كيەلى قۇس

مەكيەندەرى مەن قورازدارىنىڭ قاۋىرسىندارىنىڭ ءتۇسى بىركەلكى قوڭىرقاي- قىزعىش ءتۇستى بولىپ، ونداعى كولدەنەڭ جانە ۇزىنا بويى ورنالاسقان ۇساق ورنەكتى داقتار اراب ارىپتەرىنە ۇقساس بولىپ كەلەتىندىكتەن ءدىندار ادامدار ۇكى قاۋىرسىندارىندا قۇران سۇرەلەرى جازىلعان دەگەن نانىم- سەنىمدەردى العا تارتادى. سوندىقتان دا، حالقىمىزدىڭ ۇعىمىندا ۇكى ءارى قاستەرلى، ءارى كيەلى قۇس دەپ سانالادى.
بەلگىلى جۋرناليست ساياسات بەيىسباي «ۇكىنىڭ بالاپانى» دەگەن شاعىن ەسسەسىندە: «جالپى، ۇكى قۇسىن حالقىمىز قاناتتىلاردىڭ ىشىندەگى قاسيەتتىسى سانايدى. ونىڭ قاۋىرسىنىنداعى بەدەر، قۇراننىڭ قۇپيالانىپ جازىلعان نۇسقاسى دەپ بالانىڭ بەسىگىنە ءىلىپ، باس كيىمىنە تاققان». «تابىس اكەلەدى» دەگەن سەنىممەن اقىن- جىراۋلار، ءانشى- سەرىلەر باس كيىمدەرىن، دومبىرالارىن ۇكىلەگەنى تەگىن بولماسا كەرەك.
حالقىمىزدا ۇكىگە قاتىستى اڭىز- اڭگىمەلەر، ءسوز تىركەستەرى، تەڭەۋ سوزدەر، جۇمباقتار كوپتەپ كەزدەسەدى. مىسالى، ەرتەدە نۇح پايعامبارىمىزدىڭ كەمەسىنىڭ قازىعۇرت تاۋىن تاۋىپ جول سىلتەگەن ۇكى قۇسى دەپ ايتىلادى. سوعان بايلانىستى نۇح پايعامبار ۇكىنى «ورمان توعايدىڭ يەسى بول، شاڭىراقتىڭ كيەسى بول» دەپ باتا بەرگەن دەگەن اڭىز ساقتالعان. «ۇكىدەي بۇلعاڭداۋ» (ع. مۇسىرەپوۆ)، «ۇكىدەي جەلپىلدەۋ» (س. مۇقانوۆ)، «ۇكىدەي ۇشۋ»، «ۇكىدەي كوزى جارقىراۋ» (ءى. جانسۇگىروۆ)، «ۇلى حالىق ۇرپاعىن ۇكىلەيدى» (ج. داۋرەنبەكوۆ) جانە ت. ب.
حالقىمىز ۇكى قاۋىرسىندارىن ەرەكشە قاستەرلەپ ەجەلدەن بەسىككە، دومبىراعا، كادەلى باس كيىمدەرگە، ۇزاتىلاتىن قىزداردىڭ جاساۋلارىنا تاعىپ قوياتىن نانىم- سەنىم قالىپتاسقان. ۇكى قاۋىرسىنى تاعىلعان بۇيىمدارعا پالە- جالا جولامايدى، كەرىسىنشە، ۇكى قاۋىرسىنى باقىت، ولجا جانە جاقسىلىق اكەلەدى دەپ، وعان ەرەكشە ءمان بەرەدى. ۇزاتىلاتىن قىز بالاعا كۇيەۋبالانىڭ اتا- اناسى قۇدا ءتۇسىپ، ۇكى تاعۋ ءداستۇرى دە بار. ءتىپتى ۇزاتىلىپ بارا جاتقان قىز بالا وزىنەن كەيىنگى بويجەتكەن سىڭلىلەرىنە «ۇكىلى ۇمىتتەرىڭدى ۇزبەڭدەر» دەگەن ىزگى نيەتپەن ولارعا ۇكى تاراتىپ بەرۋ عۇرپىن قازىرگى كەزدە دە قىز ۇزاتۋ تويلارىندا كورۋگە بولادى.
ۇكىگە قاتىستى سالت- داستۇرلەر، نانىم- سەنىمدەر جانە ادەت- عۇرىپتار حالقىمىزدىڭ ۇكى قۇسىنا دەگەن سۇيىسپەنشىلىك سەزىممەن ەرەكشە قۇرمەت كورسەتۋىنىڭ كورىنىسى دەپ اتاپ ايتۋعا بولادى.
قىز بالالار مەن ۇل بالالاردىڭ ەسىمدەرىن دە ۇكىمەن بايلانىستىرىپ، ۇكىلى، ۇكىلىماي، ۇكىباس، ۇكىتاي، ۇكىباي دەپ اتاۋلارىندا دا ۇلكەن ءمان بار. ءتىپتى ۇكىنىڭ وتكىر تىرناقتارى بار ساۋساقتارىن ءتىل- كوزدەن قورعايدى دەپ، بالالاردىڭ كيىمدەرىنە تاعۋ عۇرپى دا ساقتالعان. ونى «ۇكىلى اياق» دەپ اتايدى.
ەرتەدە سىيلى جانە قۇرمەتتى ادامدارعا ۇكى سىيلاۋ ءداستۇرى دە بولعان. ءتىپتى جاڭا تۋعان بوتا نازىك بولعاندىقتان، ءتىل- كوزدەن ساقتايدى دەپ ونىڭ بۇيدا جىبىنە نەمەسە توبەسىنە ۇكى تاعىپ قويادى. ونى «ۇكىلى بوتا» دەپ اتايدى.
ۇكىنىڭ سىرتقى سىمباتتى كورىنىسىنە ءسۇيسىنىپ، سۇيكىمدىلىكتىڭ جانە ادەمىلىكتىڭ بەلگىسى رەتىندە «ۇكىدەي ۇلبىرەگەن» دەگەن ءسوز تىركەستەرى ساقتالعان. كوزى ۇلكەن ادامداردى «ۇكىلى كوز» دەپ اتايدى.
ۇكى تۇندە جانە ىمىرت مەزگىلىندە بەلسەندى ارەكەت جاساپ، قورەگىن اۋلاۋعا كىرىسەدى. ۇكى ۇشقان كەزدە مامىقتى قاۋىرسىندارىنىڭ اسەرىنەن ونىڭ ۇشقانى بىلىنبەيدى.
ۇكى جىل ون ەكى اي ءبىر ورىندا قونىس اۋدارماي تىرشىلىك ەتەتىن وتىرىقشى قۇس. ونىڭ نەگىزگى قورەگى ۇساق كەمىرۋشىلەر مەن جاندىك قورەكتىلەر، كەيدە ۇساق قۇستاردى دا قورەك ەتەدى. ۇكى كوبىنە «ۋ- ھۋ» دەگەن ۋىلدەگەن دىبىس شىعارادى. ۇكى سانىنىڭ از بولۋىنا ونى قولدا ۇستاپ ءوسىرۋ، تەلەگراف باعانالارىنا سوقتىعۋ، ورىنسىز مازالاۋ، ءورت، اۆتوكولىكتەردىڭ استىنا ءتۇسىپ قالۋ، ت. ب. جاعدايلار اسەر ەتەدى.
ەرتەدە اتا- بابالارىمىز ۇكىنى ۇستاپ العان سوڭ بىرنەشە شوق ۇكىسىن الىپ، جاقسىلاپ قورەكتەندىرىپ، تابيعاتقا قايتا جىبەرىپ وتىرعان.
ۇكىنى كوپ حالىقتار بايلىقتىڭ، باقىتتىڭ جانە دانالىقتىڭ باستاماسى دەپ ەسەپتەگەن. مىسالى، ەرتەدە گرەكتەر ۇكىنىڭ بەينەسىن اقشاعا سالاتىن بولعان. ال مىسىرلىقتار ۇكى قايتىس بولعان اداممەن بىرگە و دۇنيەگە اتتانادى دەپ وعان باس ءيىپ قۇرمەت كورسەتكەن. قىتايلىقتار باستى بايلىقتىڭ بەلگىسى دەپ دارىپتەگەن.
ۇكى ەۋرازيا قۇرلىعىنىڭ جانە سولتۇستىك امەريكانىڭ سولتۇستىك تابيعي بەلدەمدەرىندە تارالعان. ۇكى قازاقستاننىڭ بارلىق ايماقتارىندا كەزدەسەدى. ءبىراق سانى از بولعاندىقتان، قازاقستاننىڭ قىزىل كىتابىنىڭ (2010) Ⅱساناتى بويىنشا سانى كۇرت ازايىپ بارا جاتقان ءتۇر رەتىندە تىركەلگەن.
ۇكى ەلىمىزدىڭ كوپتەگەن تابيعي قورىقتارىندا، ۇلتتىق تابيعي ساياباقتارىندا، تابيعي قورعالىمدارى مەن تابيعي قورىقشالارىندا قورعاۋعا الىنعان. الماتى حايۋاناتتار باعىندا 1949 - جىلدان باستاپ قولدا ءوسىرىلىپ كەلەدى.

رىسباي ساتىمبەكوۆ، قازاق مەملەكەتتىك قىزدار پەداگوگيكالىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ۇستازى