جاپونيا ۇلى جەتىستىكتەرگە قالاي جەتتى؟

None
None
نۇر- سۇلتان. قازاقپارات - حالىقتىڭ باقىتتى، ءيا باقىتسىز بولۋى كەيدە مەملەكەت باسشىسىنا دا بايلانىستى سياقتى. ماسەلەن، 1868 - جىلى جاپونيانىڭ يمپەراتور تاعىنا مۋتسۋحيتو وتىردى. وسى يمپەراتور باسقارعان كەزەڭدى (1868- 1910 -جىلدار) جاپون تاريحشىلارى «مەيدزي كەزەڭى» دەيدى.

«مەيدزي» دەگەن نە؟ «بىلىكتى، ءبىلىمدى باسشى» دەگەن ءسوز. جاپون تاريحشىلارى مۋتسۋحيتو باسقارعان كەزەڭدى «بىلىكتى دە ءبىلىمدى باسشىنىڭ كەزەڭى» دەپ الابوتەن ءبولىپ ايتادى (حالىقتىڭ زەردەسى جاقسىلىقتى، يگىلىكتى, ىزگى ىستەردى ەشۋاقىتتا ۇمىتپايدى عوي، بۇل دا ءبىزدىڭ قازاقتاردىڭ «ءاز جانىبەك حاننىڭ تۇسىندا...»، «قاسىم حاننىڭ قاسقا جولى»، «ەسىم حاننىڭ ەسكى جولى» دەگەنىنە كەلىڭكىرەيدى).

جاقسى باسشى - جارىم ىرىس

جاپونيانىڭ شىنداپ ورلەۋى دە وسى مەيدزي كەزەڭىنەن باستالادى. مۋتسۋحيتو ءوز اينالاسىنا ءبىلىمدى، بىلىكتى، اسا زەرەك، ىسكەر سامۋرايلاردى جينايدى دا، ىسكە كىرىسەدى عوي. ىسكە كىرىسكەندە دە، ۇلكەن- ۇلكەن رەفورمالار جاسايدى. بۇعان دەيىن 270 بولىككە (كىنازدىككە، اۆتونوميالى اۋدانعا، اۆتونوميالى ولكەگە جانە ت. ت. ) بولىنگەن ەلدى ءبىرتۇتاس ۇلتتىق مەملەكەتكە اينالدىرادى. اۆتونوميانىڭ ءبارىن جويادى. سول كەزدەگى ءىرى كاپيتاليستىك ەلدەردىڭ ءىس- تاجىريبەسىن زەرتتەي وتىرىپ، مۋتسۋحيتو اۋەلى اۋىل شارۋاشىلىعىنا، سونان كەيىن ونەركاسىپ پەن وندىرىسكە رەفورما جاسايدى.

ول كەزدە جاپونيادا بايلار از. ەندى قايتپەك كەرەك؟ مەملەكەت ءوز اقشاسىنا ەلگە قاجەتتى زاۋىت پەن فابريكالار سالىپ، بۇلارعا كەرەكتى قۇرال- جابدىقتىڭ ءبارىن شەتەلدەن ساتىپ الادى. تەمىرجولدىڭ، پورتتاردىڭ جۇمىسىن جونگە كەلتىرەدى. سونان كەيىن مەملەكەت بۇلاردىڭ ءبارىن جاپونيانىڭ جاس كاپيتاليستەرىنە ساتادى. ارزان باعاعا (ەگەر جاڭىلىسپاساق، 1941-45 - جىلعى سوعىستا ابدەن كۇيرەگەن گەرمانيا (گ ف ر) دا وسى جولدى قايتالادى جانە وسىنىڭ ناتيجەسىندە از- اق جىلدىڭ ىشىندە قاتارعا قوسىلىپ كەتتى!). بۇل جاپونيادا كاپيتاليستىك نارىقتىڭ، نارىقتىق ەكونوميكانىڭ دامۋىنا وراسان زور اسەر ەتتى. «ميتسۋي»، «ميتسۋبيسي»، «سۋميتومو» جانە ت. ب. ءىرى قارجىلىق- ونەركاسىپتىك توپتار ءوسىپ جەتىلىپ، قاناتىن كەڭگە جايا ءتۇستى.

مەيدزي كەزەڭىندەگى كەيبىر يگىلىكتى، پايدالى، ءپاتۋالى ىستەر ءالى كۇنگە دەيىن ماڭىزىن جويعان جوق. مۇنى قازىرگى جاپونيا دا ۇلگى تۇتىپ، بارىنشا ءوز يگىلىگىنە جاراتىپ كەلەدى. ەندى سوعان ءبىر مىسال كەلتىرەيىك.

ءبىلىم - ءبىرىنشى ورىندا

مەيدزي كەزەڭىندە جاپونيا باسشىلىعى ءبىلىمدى بىرىنشى ورىنعا شىعاردى: «ءبىلىم - ءبىرىنشى ورىندا!»، «ءبىلىمسىز كۇنىمىز جوق!»، «بىلىمگە قول جەتكىزۋ ءۇشىن ءبىز ەشتەڭەدەن ايانبايمىز، ەشتەڭەنى دە اياپ قالمايمىز!». جاپونياعا قاجەت، اسا ءزارۋ مامانداردى شەتەلدەردە وقىتتى. بۇلاردان اقشا اياعان جوق. اسىرەسە، وسى جەردە مىنا ماسەلەگە ەرەكشە نازار اۋدارعان ءجون سەكىلدى. جاپوندار شەتەلدەردە ءبىلىم الىپ شىعۋ ءۇشىن كىمدەردى جىبەردى؟ ارينە، جاپوننىڭ جاستارىن. ونىڭ ىشىندە دە اسا ۇستامدى، ەلشىل، پاتريوت، دەگدار، بىلىمگە دە قۇمار، جاپونياعا دا جانى اشيتىن جاستاردى جىبەردى. بۇل جونىندە ارنايى كوميسسيا قۇرىلىپ، كوميسسيانىڭ ىرىكتەۋىنەن وتكەندەر عانا شەتەلگە جىبەرىلدى. ال بۇلار شەتەلدەردە (انگليا، فرانسيا، ا ق ش، يتاليا جانە ت. ب) وقىپ كەلگەننەن كەيىن، تەك ءوز سالالارى بويىنشا ەڭبەك ەتىپ قانا قويعان جوق، وسى سالانى مەيلىنشە ىلگەرى دامىتتى: شاكىرتتەر تاربيەلەدى، وسى سالا بويىنشا جاپونيادا جوعارى وقۋ ورىندارىن اشتى، عىلىمي ورتالىقتار قۇردى جانە ت. س. س.

بۇل ءۇردىس مەيدزي كەزەڭىنەن كەيىن دە ءوزىنىڭ جالعاسىن تاۋىپ وتىردى. ءبىر عانا مىسال. جاپونيا ءوزىنىڭ العاشقى كينو ماماندارىن شەتەلدەردە وقىتتى. ەلگە ورالعان بۇلار سونان كەيىن جاپونيانىڭ ۇلتتىق كينوسىن قالاي كوتەردى، قالاي ىلگەرىلەتتى، قالاي كەمەلدەندىردى دەسەڭىزشى! قازىرگى كۇنى «جاپون كينوسى» دەسە ەلەڭ ەتپەيتىن ادام دا، مامان دا جوق.

ادام ايتام دەپ ايتپايدى عوي جانە سالىستىرام دەپ تە سالىستىرمايدى. ەرىكسىز ايتادى، ەرىكسىز سالىستىرادى. 1960-70 -جىلدارى قازاقستان دا رەسەيگە جۇزدەگەن تالاپكەر جىبەرىپ، كينوگەرلەردىڭ ارنايى وقۋىن وقىتقىزدى. ويتكەنى ول كەزدە ەلىمىزدە كينوگەرلەر دايارلايتىن جوعارى وقۋ ورنى جوق بولاتىن. وسى وقۋ ورىندارىنا بىرەن- سارانى عانا بولماسا، نەگىزىنەن انا ءتىلىن بىلمەيتىن ورىسءتىلدى قازاقتار جىبەرىلدى. ال نە بولدى اياعى؟ ىري- تىري بولدى: ورىس ءتىلدى، ورىس پيعىلدى، ورىس ءدىلدى بولعاندىقتان مۇنىڭ ءبىرازى ورىستان ايەل الىپ، سول رەسەيدە، ۋكراينادا ءبىرجولاتا قالىپ قويدى. قازاقستانعا قايتىپ كەلگەندەرى ءتۇرلى فيلمدەر تۇسىرگەنسىدى، ءبىراق ۇلتتىق فيلم تۇسىرە المادى (ۇلتتىق تامىردان، ۇلتتىق توپىراقتان، ۇلتتىق تەك- بولمىستان اجىراپ قالعان ادام قالاي، قايتىپ ۇلتتىق فيلم تۇسىرەدى؟!). سونىمەن، نە كينو جوق، نە ۇستاز جوق، نە شاكىرت جوق. جىم- جىلاس.. .

ءبىز بۇدان ساباق العان جوقپىز. تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن قىرۋار قارجى جۇمساپ، تاعى دا شەتەلدەرگە انا ءتىلىن بىلمەيتىن جۇزدەگەن ورىسءتىلدى قازاقتاردى وقۋعا جىبەردىك. جاپوندار سەكىلدى ىرىكتەپ، ەكشەپ، قازاق تىلىنە جەتىكتەرىن عانا جىبەرۋگە ابدەن بولاتىن ەدى عوي. جوق، ءبىز ويتپەدىك. شىندىعىن ايتساق، ورىسءتىلدى قازاقتاردى شەتەلدە وقىتۋ - رەسەيدىڭ ءبىر توپ ورىسىن شەتەلدە وقىتۋمەن بىردەي. ەكەۋىنەن دە قازاقستانعا كەلەر كوك تيىن پايدا جوق. ميلليونداعان اقشانى بوسقا شاشىپ، بەكەرگە ءراسۋا ەتتىك...

عىلىمنىڭ كۇشى

جاپونيانىڭ تۇرعان جەرى وزگە ەلدەرمەن سالىستىرعاندا اسا قولايسىز، جاپوندار تۇگەل ارالداردا تۇرادى. ونىڭ ىشىندە ءتورت ارال (حونسيۋ، حوككايدو، كيۋسيۋ، سيكوكۋ) بۇكىل جاپونيا جەرىنىڭ 90 پايىزىن الىپ جاتىر. جاپون جەرىنىڭ قالعان بولىگى جىپىرلاعان مايدا ارالداردان قۇرالادى. بۇل ارالداردىڭ سانى - 6848.

ارالدار - تاۋلى، قىراتتى، قۇز- شاتقالدى. بۇل ارالداردىڭ ءبىرازىندا ءالى كۇنگە دەيىن جانارتاۋ اتقىلاپ تۇرادى. جەراستى بايلىعى دا ونشا ءماز ەمەس. سوعان قاراماستان، ءدال قازىر جاپونيا - الەمدەگى ەڭ باي، اسا قۋاتتى، ءال- اۋقاتى وتە جوعارى ەلدەردىڭ ءبىرى. حالقىنىڭ سانى - 126 ميلليون.

«فوربس» جۋرنالى تەك جەكە تۇلعالاردى عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە دۇنيەجۇزىندەگى اسا باي، وتە ىقپالدى، ەڭ ءىرى كومپانيالاردى دا تىركەپ تۇرادى. ماسەلەن، 2000 - جىلى «فوربس» وسىنداي 1000 كومپانيانىڭ ءتىزىمىن جاريالاسا، سونىڭ 326-سى جاپونيانىڭ كومپانيالارى بولدى. جاپونيا كۇنكورىس جونىنەن دە، بايلىق پەن بارلىق جونىنەن دە، جەتىستىك پەن تابىس جونىنەن دە الەمدەگى ەڭ ءىرى، ەڭ باي، ەڭ قۋاتتى جەتى ەلدىڭ ىشىندە جۇرەدى. بۇل كورسەتكىشتەن ەشۋاقىتتا تومەندەگەن ەمەس. ماسەلەن، ساعاتقا شاعىپ ەسەپتەگەندەگى ەڭ كوپ جالاقى - جاپونيادا. ەڭ ۇزاق جاسايتىندار دا - جاپونيادا. جاپونيادا ايەلدىڭ ورتاشا جاسى - 82، ەركەكتىكى - 80. مۇنداي كورسەتكىشكە الەمدە ءالى بىردە- ءبىر ەل جەتكەن جوق. ءسابي ءولىمى ەڭ از ەل كىم؟ جاپونيا. جۇمىسسىزدارى ەڭ از ەل شە؟ تاعى دا جاپونيا.

جاپونيا جالپى ىشكى ءونىم (ج ء ى ءو) بويىنشا 2009 -جىلعا دەيىن الەم ەلدەرىنىڭ اراسىندا ءبىرىنشى ورىنعا كوتەرىلسە، 2010 - جىلى ەكىنشى ورىنعا (ا ق ش- تان كەيىن) ءتۇسىپ قالدى. جاپونيانىڭ ج ءى ءو- 5 تريلليون دوللارعا تەڭ. سوڭعى 50 جىلدى العاندا، جاپون اقشاسىنىڭ ەڭ تومەندەگەن شەگى مىنانداي: 1 ا ق ش دوللارى - 76,01 يەن. ال ءدال قازىر 1 ا ق ش دوللارى - 77,90 يەن.

ءبىر سوزبەن ايتقاندا، كۇللى الەم جاپونيانى «ۇلى ەكونوميكالىق دەرجاۆا» دەپ اتايدى. ال ەندى جاپونيا وسىنداي ۇلى جەتىستىككە قالاي جەتتى؟ الەمدىك ەكونوميكالىق ساراپشىلار «جاپونيا مۇنداي ەكونوميكالىق جەتىستىككە ءوز ەلىندە عىلىم مەن تەحنيكانى ەرەكشە قارقىنمەن دامىتۋ ارقىلى جەتتى» دەپ ەسەپتەيدى. شىنىندا دا، جاپونيادا عىلىم ايرىقشا دامىعان. ماسەلەن، جاپونيادا عىلىممەن جۇيەلى ءارى كاسىبي تۇردە اينالىساتىنداردىڭ سانى گەرمانيا، ۇلى بريتانيا، فرانسيا مەملەكەتتەرىندەگى عىلىممەن اينالىساتىنداردىڭ سانىن قوسا ەسەپتەگەننەن ەكى ەسەگە كوپ. ءدال قازىر جاپونيادا تەك فيزيكا سالاسى بويىنشا 17 جاپون عالىمى - نوبەل سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتتارى. وزگە سالانى (حيميا، مەديتسينا جانە ت. ب. ) قوسپاعاندا، تەك قانا «فيزيكا» دەلىنەتىن عىلىمنىڭ ءبىر سالاسىندا عانا 17 نوبەل سىيلىعى لاۋرەاتىنىڭ ەڭبەك ەتىپ ءجۇرۋى... مۇنداي جەتىستىك الەمنىڭ وزگە ەلدەرىنىڭ بىردە- بىرىندە كەزدەسپەيدى.

جاپون عالىمدارى عىلىم مەن ءوندىرىستى، عىلىم مەن ونەركاسىپتى، عىلىم مەن اۋىل شارۋاشىلىعىن ۇشتاستىرا، ۇيلەستىرە دامىتۋدا وزگە ەلدەردەن وق بويى الدا. ءبىر عانا دەرەك. الەمدە بالىق اۋلاۋمەن اينالىساتىن 150-دەن استام ەل بار ەكەن. جاپونيا - بالىق اۋلاۋدان دا 1-ورىندا. دۇنيەءجۇزى بويىنشا اۋلانعان بالىقتىڭ 20 پايىزى - جاپونيانىڭ ۇلەسىندە. دەمەك، جاپونيانىڭ بالىقشىلارىنىڭ سانى كوپ بولدى عوي؟ جوق، مۇلدە ولاي ەمەس. جاپوندار بالىق اۋلاۋ شارۋاشىلىعىنا عىلىمنىڭ سوڭعى جەتىستىكتەرىن مولىنان ەنگىزگەن: ولاردىڭ كەمەلەرى دە سىيىمدى، جۇيرىك ءارى وڭتايلى، مۇحيت پەن تەڭىزدە ءۇيىر- ۇيىرىمەن «جايىلىپ» جۇرگەن بالىقتاردى تابۋعا دا عىلىمي قۇرىلعىلار كومەكتەسەدى، بالىق اۋلايتىن تورلارى دا شاتىسىپ، نە بولماسا جىرتىلىپ جاتپايدى، ءجىبى وتە بەكەم جانە ت. ت.

ۇلى ۇستانىم

جاپونيانىڭ جەتىستىكتەرىن ءبىراز اڭگىمەلەدىك قوي. ءبىراق جاپونيانىڭ جەتىستىگى جونىندە بىلگىسى كەلمەيتىن، ءتىپتى «بىلگىم كەلمەيدى» دەپ ازار دا بەزەر بولعان جاننىڭ ءوزى دە جاپونيا تۋرالى بىلمەي قالۋى، بىلمەي ءوتۋى مۇمكىن دە ەمەس ءتارىزدى. ويتكەنى ەڭ جاقسى اۆتوكولىككە مىنگىڭىز كەلسە، جاپونيادا شىعارىلعان اۆتوكولىكتى ساتىپ الۋعا ۇمتىلاسىز. ەڭ جاقسى تەلەديدار كورگىڭىز كەلسە، جاپونيادا شىعارىلعانىن.. . وسىلايشا تىزە بەرۋگە ابدەن بولادى. جاپونيانى ارنايى زەرتتەگەن عالىمدار «جاپونيا ەكونوميكاسىنىڭ وسىنشالىقتى قارىشتاپ دامۋى جاپونداردىڭ ءوز ۇلتتىق ەرەكشەلىگىن، ءوزىنىڭ ۇلتتىق قادىر- قاسيەتىن ساقتاي بىلۋىمەن دە تىعىز بايلانىستى» دەيدى.

قالايشا؟ قايتىپ؟ جاپونيانىڭ ادەبيەتىنىڭ، ونەرىنىڭ، مادەنيەتىنىڭ وسكەلەڭدىگىن، ومىرشەڭدىگىن، كەمەلدىگىن ولاردىڭ ءوز ۇلتتىق ەرەكشەلىگىن ساقتاۋىمەن تىعىز بايلانىستى قاراستىرۋعا تولىق بولادى. ال ەندى ەكونوميكانى...

بىلگىر عالىمداردىڭ ايتۋىنشا، جاپونيانىڭ ەكونوميكاسىن ۇزدىك، وزىق ەتىپ، العا شىعارىپ وتىرعان دا - جاپون حالقىنىڭ ۇلتتىق ەرەكشەلىگى. ۇلتتىق قادىر- قاسيەتى. تۇگەل ايتار بولساق، بۇل - ۇزاققا سوزىلاتىن اڭگىمە. ءبىز ەندى سونىڭ تەك بىرىنە، ءبىر سەبەبىنە عانا توقتالامىز.

جاپونيادا «تويوتا ۇستانىمى» دەگەن ۇعىم بار. كەيدە مۇنى ءوز تىلدەرىندە كەيرەتسۋ دەپ تە ايتادى. بۇل نە؟ جاپوندار - وتە ورنىقتى حالىق. ورنىقتىلىق، تۇراقتىلىق، تاباندىلىق.. . بۇل قاسيەتتەردى جاپونداردىڭ ۇلتتىق مىنەزى دەسەك تە بولعانداي. ماسەلەن، ءبىر جاپون «تويوتا» كومپانياسىنا جۇمىسقا ورنالاستى ما، ول سول جەردە ۇزاق تۇراقتاپ، ورنىقتى جۇمىس ىستەۋگە تىرىسادى. وزگە جاققا وڭەشىن سوزبايدى. جانە الگى ادام ءوزىنىڭ جاقىن- جۋىقتارىن، سەنىمدى ادامدارىن دا وسى كومپانياعا جۇمىسقا شاقىرادى، وسى كومپانياعا جۇمىسقا ورنالاستىرۋعا ۇمتىلادى.

جاپونداردا «بالاسى اكەسىنىڭ ارتىن اشپايدى، اكەسى بالاسىنىڭ ابىرويىن شاشپايدى» دەيتىن ۇستانىم بار. بۇل - وتباسىلىق تاربيەدەن تۋعان ۇستانىم. اتا- انانى سىيلاۋ، ونىڭ ايتقانىنان شىقپاۋ - ءاربىر جاپون ءۇشىن ۇلى پارىز. قازاقتار ورىستىڭ وتارلاۋىنا تۇسكەننەن كەيىن شورتانباي جىراۋ «ۇل سىيلاماس اتاسىن، قىز سىيلاماس اناسىن!» دەپ زار يلەمەپ پە ەدى. ويتكەنى ۇلدى - اتاعا، قىزدى - اناعا، اعانى - ىنىگە، بالانى - اكەگە قارسى قويۋ ۇلتتى ىرىتەدى، ىشتەن ىرىتەدى. شورتانباي مۇنى بىلگەننەن كەيىن دە زار يلەپ وتىر.

وسىعان ۇقساس، جاپونداردىڭ اتا- انانى سىيلاۋى، ۇلكەندەردى قادىرلەۋى، قۇرمەتتەۋى - وتباسىلىق تاربيەدەن باستاۋ الىپ، جەتىلىپ، ۇلتتىق ۇستانىمعا اينالعان. مەملەكەتتىك ۇستانىم دارەجەسىنە كوتەرىلگەن. «تويوتاعا» جۇمىسقا شاقىرعان جوعارىداعى كىسىنىڭ ابىرويىن ويلاپ، ونىڭ جاقىن- جۋىقتارى دا، سەنگەن ادامدارى دا جۇمىستى مەيلىنشە جاقسى ىستەۋگە جانىن سالادى. ويتكەنى ولار الگى كىسىنىڭ اتىنا كىر كەلتىرمەۋگە ءتيىس. «جۇمىسقا وسى كىسى شاقىرىپ ەدى، اتتەسى-اي...» دەگىزبەۋى كەرەك. مۇنى ءبىر دەڭىز. ەكىنشىدەن، «تويوتا» ءوزى وندىرگەن ونىمدەرىن شەتەلدەرگە شىعارادى. «تويوتانىڭ» ءونىمىن پايدالانعان وزگە ەلدەگىلەر «مىنە، ءونىم شىعارساڭ، جاپوندار سەكىلدى شىعار! قانداي ادەمى! قانداي بەرىك! قانداي وڭتايلى!» دەپ ريزا بولۋى كەرەك. ريزا بولۋعا ءتيىس. تۇتىنۋشىلار نالىسا، رەنجىسە، كوڭلى تولماسا، بۇل- كومپانيا رەتىندە «تويوتانىڭ»، حالىق رەتىندە جاپوننىڭ، مەملەكەت رەتىندە جاپونيانىڭ اتىنا كىر كەلتىرەتىن ابىرويسىز تىرلىك. سوندىقتان دا ونداي ابىرويسىزدىققا جاپوندار ەشقاشان جول بەرمەيدى جانە جول بەرۋگە ءتيىستى دە ەمەس.

ءامىرحان مەڭدەكە

«جاس الاش» گازەتى


سوڭعى جاڭالىقتار