قازاق حالقىندا ەتىكشىلىك ونەر ەجەلدەن جاقسى دامىعان

None
None
نۇر- سۇلتان. قازاقپارات - قازاق حالقى اياق كيىمدى وتە ەرتەدەن-اق قاجەتىنە قاراي تىگىپ، پايدالانا بىلگەن.

ەتىكشىلىك ونەردىڭ دامىپ، وركەندەۋىنە بايلانىستى ەتىكشى شەبەرلەر اياق كيىم تۇرلەرىن ولاردىڭ جاسالعان ماتەريالىنا، تۇتىنۋشىسىنىڭ جاسى مەن جىنىسىنا، الەۋمەتتىك جاعدايىنا بايلانىستى تۇرلەندىرىپ وتىردى.

اياق كيىمنىڭ وڭدەلۋى مەن اشەكەيلەنۋى جوعارىدا اتالعان تالاپتارعا بايلانىستى قىستىق، جازدىق، ەركەكتەر مەن ايەلدەرگە، بالالارعا، جۇمىسقا، سالتاناتتى شارالارعا، قارتتارعا، جاستارعا ارنالعان تۇرلەرگە ءبولىندى.

ارحەولوگيالىق قازبالار كەزىندە ءبىزدىڭ زامانىمىزدان بۇرىنعى V عاسىرلاردا تاۋلى التاي ءوڭىرىن مەكەندەگەن تايپالاردىڭ بىلعارىدان، جۇننەن تىگىلگەن اياق كيىمدەرى تابىلعان. مۇنداعى ايەلدەر اياق كيىمىنىڭ قونىشى يىرىلگەن جىپپەن ورنەكتەلىپ، جۇقا جەز نەمەسە التىنمەن اپتالعان. بۇدان ءبىز ەتىكشىلىك ونەردىڭ ءبىزدىڭ جەرىمىزدە ۇزاق داستۇرگە يە ەكەنىن بىلەمىز.

بۇرىندارى وتباسى مۇشەلەرىنە اياق كيىم تىككىزگىسى كەلگەن ادامدار ەتىكشىنى ءوز ۇيلەرىندە بىرنەشە اي بويى قوندىرىپ ۇستاعان. اياق كيىم تىگۋگە قاجەتتى كون، بىلعارى، قايىس، ۇلتان، ءسىرى، توز، تارامىس سياقتى زاتتاردى اياق كيىم تىككىزۋشىنىڭ ءوزى تاباتىن بولعان.

تەك، اعاش شەگە جاسايتىن كەپكەن قايىڭ كەسىندىسىن، ۇساق تەمىر شەگەلەردى، ۇلكەندى-كىشىلى قالىپ تۇرلەرىن ەتىكشى ءاردايىم وزىمەن بىرگە الىپ جۇرگەن. اياق كيىم تىگۋمەن تەرى، قايىس وڭدەۋمەن ماماندانعان ادامدار اينالىسقان. ولاردىڭ اتادان بالاعا بەرىلىپ وتىراتىن وزىندىك تەحنولوگياسى، ياعني تاسىلدەر جۇيەسى بولدى.

ⅩⅨ عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىنان باستاپ قازاق دالاسىنا سىرتتان كەلەتىن بىلعارىنىڭ تاراۋىنا بايلانىستى، ساپتاما ەتىك پەن جەڭىل ەتىكتەردى قالىڭ قارا بىلعارىدان تىگۋ ءورىس الدى. سونىمەن بىرگە، ورىس ۇلگىسىمەن قيسىق تابان جەڭىل ەتىك تىگۋ دە بىرتىندەپ ورىن الا باستاعاندىعى بەلگىلى.

ايەلدەرگە ارنالعان جەڭىل ەتىكتى قارا، قىزىل، جاسىل ءتۇستى جۇقا بىلعارىدان ساندەپ تىگەدى. ولاردىڭ وكشەسى بيىك كەلەدى، قونىشى ءتۇستى جىبەك بارقىتتارمەن كوركەمدەلەدى، سونىمەن بىرگە ءساندى كەستەلەنەدى.

ەر ادامدارعا ارنالعان كەبىستى كوننەن نەمەسە قالىڭ بىلعارىدان ءتۇزۋ تابان ەتىپ تىگەدى. بۇلاردىڭ وكشەسى بيىك بولمايدى. ادەتتە، ەر كىسىلەردىڭ ەتىكتەرى مەن كەبىستەرىنىڭ وكشەسىنە تەمىردەن ءنال قاعادى. ايەلدەرگە ارنالعان كەبىستەر ءتۇرلى ءتۇستى جۇقا بىلعارىدان تىگىلىپ بيىك وكشە قاعىلادى، ءار ءتۇرلى جىبەك جىپتەرمەن كەستەلەنىپ كوركەمدەلەدى. ارينە، مۇنداي اسەم كەبىستەردى ۇزاتىلاتىن قىزدارعا ارناپ جاساتاتىن بولعان. (kk.wikipedia.org)

كەبىستى ادەتتە، ەرلەر دە، ايەلدەر دە ماسىمەن كيەدى. ءماسىنى كوننەن، قالىڭ بىلعارىدان، ال ايەلدەرگە ارنالاتىن ماسىلەردى ساتىلىپ الىناتىن ءتۇرلى ءتۇستى جۇقا حرومداردان تىگەدى. ءداستۇرلى قازاقى ورتادا اياق كيىمدەردىڭ مىناداي نەگىزگى ءتۇرى تارالعان: ەتىك، كەبىس، ءماسى، سالتاما، بايلاق، شوقاي جانە ت. ب. كەبىس پەن ءماسىنىڭ سان الۋان ىڭعايلى دا، ادەمى تۇرلەرى تىگىلگەن. كەبىس كوبىنەسە مالدىڭ ساۋىر تەرىسىنەن تىگىلىپ، قالىپقا قاتىرىلادى. (شويبەكوۆ ر. ن. ەتىكشىلىك ونەرىنە بايلانىستى كەيبىر اتاۋلار)

ەتىك - بىلعارىدان تىگىلەتىن قونىشتى اياق كيىم. ەرتەرەكتە قازاق ەتىكشىلەرى ەتىكتىڭ ساپتاما، ساقتيان، بىلعارى، قۇرىم، كوك، قايقىباس، شوڭقايما، تاسۇلتان، ءتۇزۋ تابان ەتىك، ت. ب. تۇرلەرىن تىككەن. ەتىك ادامنىڭ جاس، جىنىس ەرەكشەلىكتەرى مەن جىل مەزگىلدەرىنە قاراي تۇرلىشە تىگىلەدى. ەرلەردىڭ جازدىق ەتىگى جۇقا بىلعارىدان، ال قىستىق ەتىگى قالىڭ بىلعارىدان قونىشى ۇزىن ەتىلىپ (ساپتاما ەتىك)، ال ايەلدەردىڭ ەتىگى جەڭىل، جۇقا بىلعارىدان وكشەسى بيىك ەتىلىپ تىگىلەدى.

ايەل ەتىگىنىڭ وكشە ءسىرىسى، قونىشى مەن باسى ءتۇرلى ءتۇستى جىبەك جىپتەرمەن كەستەلەنىپ نەمەسە ءتۇستى بىلعارىمەن ويۋلاپ، اشەكەيلەنگەن. ەتىك تىگۋ ءۇشىن بىلعارى مەن ۇلتاننان باسقا قايىڭ، توز، اعاش شەگە، تارامىس، مىقتى ءجىپ پايدالانىلاتىن. ەرتەرەكتە قازاق ەتىكتەرى ءتۇزۋ تابان ەتىپ تىگىلىپ، وڭ اياق پەن سول اياققا بىردەي كيىلە بەرەتىن. ەتىكتى وڭ مەن سول اياققا بەيىمدەپ، قيسىق تابان ەتىپ تىگۋ كەيىن پايدا بولعان.

ساپتاما ەتىك - قازاقتىڭ ۇلتتىق اياق كيىمدەرىنىڭ ءبىر ءتۇرى، ونىڭ كەڭ قونشى تىزەنى جاۋىپ تۇرادى. تاقىم جاعى ءسال ويىقتاۋ كەلىپ، اياقتى بۇگىپ-جازۋعا كەدەرگى جاسامايدى. ول قىستى كۇنى كيىلەتىن بولعاندىقتان ىشىنە كيىزدەن استار سالىپ، ساپالى بىلعارىدان، ەرتەرەكتە جىلقىنىڭ نەمەسە وگىزدىڭ تەرىسىنەن اعاش كەرگىشپەن وكشەسىن الاسا ەتىپ تىگەتىن بولعان.

كون ەتىك - يگە سالىپ، تۇگىن تۇسىرگەن ءىرى قارا تەرىسىنەن تىگىلگەن ەتىك. بۇرىنعى ۋاقىتتاردا ەگىن سۋارۋشىلار، اڭشىلار تاۋ-تاستى، بۇتالى جەرلەردى ارالاعاندا كيەتىن اياق كيىم. كون ەتىكتىڭ شەگرەن ەتىك سياقتى وكشەسى بولمايدى. باسى مەن قونىشى سىزدىقتالىپ بەكىتىلمەي، تۇتاس پىشىلەدى. كون ەتىكتى كەي جەرلەردە «شوقاي» دەپ تە اتايدى.

كەبىس - ءماسىنىڭ سىرتىنان كيۋگە ارنالىپ، بىلعارىدان تىگىلگەن، قونىشسىز اياق كيىم. ونىڭ باسىن جۇمساق قارا بىلعارىدان، تابانىن قاتتى ۇلتاننان بيىك وكشەلى ەتىپ تىگەدى، ويۋلاپ اشەكەيلەيدى. ونىڭ شولاق قونىشتى، جاي تابان، جانە كەڭ اۋىز دەپ اتالاتىن تۇرلەرى بار.

ءماسى - ەرلەر مەن ايەلدەردىڭ كيەتىن جەڭىل اياق كيىمى. ءماسىنى جۇقا ۇلتان سالىپ، جۇمساق بىلعارىدان، جۇمساق ەشكى تەرىسىنەن نەمەسە قۇرىمنان تىگەدى. سىرتىنان كەبىس كيەدى. (قازاقتىڭ قولونەر مادەنيەتى. سۇلتانقان ساعاتجان)

حالقىمىزدىڭ اياق كيىمگە بايلانىستىرا ايتاتىن ىرىم-تيىمدارى دا بار. قازاق اياق كيىمنىڭ تابانىنا قارامايدى. ويتكەنى ونىڭ بارمايتىن جەرى، باسپايتىن تاۋى «قالماعاندىقتان» بىلعانىشتى بولادى دەيدى. ونى كورگەن ادامنىڭ كوزى ۇشىنادى- مىس. ال اياق كيىمىنىڭ تابانىنا جازاتايىم كوزى تۇسسە، تابانعا ءۇش مارتە تۇكىرۋ كەرەك. ياعني كوزىم ۇشىنباسىن، اياعىم اقساماسىن دەپ ىرىمداعانى. اياق كيىمدى توڭكەرىپ قويمايدى. توڭكەرىلىپ قالسا، قايتادان وڭداپ قويادى. شەشكەننەن كەيىن شاشىپ تاستاماي، قاتارلاپ قويادى. اياق كيىم توڭكەرىلىپ قالسا يەسى قايعىعا ۇشىرايدى، شاشىلىپ جاتسا جولى كەسىلەدى دەپ ساناعان.

اياق كيىمدى سول اياقتان باستاپ كيمەيدى. قازاقتا باسقا كىسىلەرگە قاراتىپ اياق كيىم شەشپەيدى. ايەلدەر اياق كيىمدى تاسالانىپ كيەدى نەمەسە شەشەدى. يەن تۇزدە، جاۋگەرشىلىكتەن بوسىپ-كوشكەندە نەمەسە ءتۇرلى جاعدايلارعا بايلانىستى تۇندە ۇيىقتاعان كەزدە باسىنا جاستاناتىن ەشتەڭە بولماسا اياق كيىمدى جاستانۋعا رۇقسات ەتىلگەن. ول تۋرالى قازاقتا «ەتىك جولعا باستايدى، شالبار سورعا باستايدى» دەپ ەتىكتى جاستانۋعا بولادى دەيدى. ال شالباردى جاستانۋعا مۇلدەم تىيىم سالىنادى. اياق كيىمنىڭ تابانىنا سالىناتىن ۇلتاراقتى ماڭدايىنان ءتىلىپ قويادى. مۇنى ۇلتاراقتىڭ جولىن اشۋ دەيدى.

اۆتور: باقىتجول كاكەش


سوڭعى جاڭالىقتار