مۇحتار ماعاۋين. «اڭىز ادام» جۋرنالىنا سۇحبات
ەكىنشىدەن، سۇحبات العان ادامدار ءسوزدى بۇرمالاپ جىبەرەدى. 1990 -جىلى سوۆەت وكىمەتى قۇلاماي تۇرىپ، ماسكەۋدەن جاڭادان شىعىپ جاتقان ورىس گازەتىنىڭ ءتىلشىسى ارنايى كەلىپ سۇحبات الدى، ءبىراق ءسوزىمنىڭ ءبارىن باسقاشا بۇرمالاپ جىبەرىپتى، سونان كەيىن ەشقايدا «سۇحبات بەرمەيمىن» دەپ شەشتىم.
قازاقتاردان دا سۇحبات العاندار، مەنىڭ اڭگىمەمدى تىڭداعاندار باسقاشالاپ جاتادى. بۇدان سوڭ، جيىرما بەس جىلدىڭ ىشىندە ەكى-ءۇش رەت قانا سۇحبات بەرىپپىن. ساعان كوڭىلىم ءتۇسىپ وتىرعانى - قازاققا پايدالى، ءارى تانىمال باسىلىمعا قىزمەتكە كەلىپسىڭ، جاقسى كورەتىن، بىلگىر ءىنىمسىڭ، مەسەلدەڭ قايتپاسىن دەدىم.
ونىڭ ۇستىنە، ماعان كورسەتۋگە «اڭىز ادام» جۋرنالىنىڭ بىرنەشە سانىن اكەلىپسىڭ: شىڭعىس حان، ابىلاي حان، اباي، شوقان، ءاليحان بوكەيحان، احمەت بايتۇرسىن ۇلى... قازاقتىڭ تاعى قانشاما قاسقاسى مەن جايساڭى. سولاردىڭ سوڭىن الا تۇرساق، تەرىس ەمەس. توپىر ىشىندە ءبىردى-ەكىلى تاتىمسىز كىسىلەر دە بار سياقتى، ءبىراق مارجانداي استىقتىڭ اراسىندا قارامىق تا ۇشىراساتىن، ۋاقاسى جوق. ال ەندى، سۇراقتارىڭدى قويا بەر. بۇگىن ۇيقىم شالالاۋ بولىپ، جايىم كەلىڭكىرەمەي وتىر، ءبىراق ءجون بىلەسىڭ، ارتىق-اۋىستى ىرىكتەپ، تالعاي قارارسىڭ.
(P.S. بۇل - سۇحبات باستالماي تۇرعان كەزدەگى ءسوز. سودان سويلەپ بەرەيىك. ەكى ساعات، ەكى جارىم، بالكىم ءۇش ساعات. تۇگەلدەي تاسپاعا جازىپ اكەتتى. ەندىگىسى - ءامىرحان باۋىرىمنىڭ عۇزىرىندا. وسىلاي دەپ مالدانىپ قالا بەردىك. سويتسەك، از-مۇز باسقاشا.
ءامىرحان - «جۇلدىزدار وتباسى» جۋرنالىنىڭ باس رەداكتورى. ال ءبىزدىڭ سۇحبات - وسى جۋرنالدىڭ سەرىكتەس قوسىمشاسى سانالاتىن «اڭىز ادام» جۋرنالىنا تيەسىلى، مۇندا باسقا ءبىر جىگىتتەر وتىر... سۇحباتتىڭ ءماتىن جازباسى قولدارىنا تۇسكەن سوڭ، قازىرگى قازاق باسپا سوزىندە وزگەرمەي كەلە جاتقان اۋرۋلى عادەت بويىنشا، تۇزەپ، وڭدەپ، جاقسارتا باستايدى. البەتتە، مەن سونشاما ۇزاق تولعامىمدى سوزبە-ءسوز قايتالاپ بەرە المايمىن، ءبىراق نە ايتپاعانىمدى جاقسى بىلەم جانە جاس كەزىمنەن قالىپتاسقان جانە ەشقاشان اينىماعان وزىندىك كوزقاراسىم، وزىندىك سويلەۋ مانەرى، جازۋ ستيلى بار. تۇتاس تىركەستەر تۇرىپتى، ءبىر ءسوز، كەيدە ءبىر ءارىپ وزگەرسە، انداعايلاپ، بىردەن كوزگە شالىنار ەدى.
ءتىپتى، مەنى جاقسى بىلەتىن ادەبيەتشى، وقىرمان اتاۋلى قاپىسىز تانىماق. ال سۇحباتتىڭ جۋرنال باسىلىمىندا مۇنداي سوراقى جاعداياتتار ءبىرشاما شىعىپتى. ءبارىن بىردەي تۇگەندەپ جاتپايىن. ايتكەنمەن، كەيبىرى ارناپ ايتۋعا لايىق. ماسەلەن، مەن تاۋەلسىزدىكتەن سوڭعى داۋىردەگى قازاق زيالىلارىنا قارسى، جەكەلەگەن جالباعاي جۋرناليستەر تارابىنان عانا ەمەس، مەملەكەتتىك تۇرعىدا، جوسپارلى تۇردە جۇرگىزىلىپ كەلە جاتقان قارالاۋ، كەمىسىتۋ ناۋقانىن تالاي رەت ايىپتادىم.
«زيالى» دەگەن انىقتامانىڭ وزىندە قاسيەت تۇر. ال مۇندا مەنىڭ بەلگىلى ءتىل ماماندارىنىڭ دارمەنسىز جالتاقتىعى تۋرالى ايتقان سوزدەرىم «ءبىزدىڭ زيالى قاۋىمىمىز توبىر بولىپ كەتتى» دەپ «كۇشەيتىلگەن». سونداي-اق، بۇرناعى الاش قايراتكەرلەرىنىڭ، ءتىپتى، سوۆەتشىل، اتاقتى بالشابەكتەردىڭ جان قيناعان تەرگەۋ ۇستىندەگى، ازىپ-توزعان، ادامشىلىق كەيىپ- تۇلعاسىنان ايرىلعان سۋرەتتەرىن ناسيحاتتاۋ تۋرالى ايتقاندا، بۇل ءداستۇر جاپپاي سىپات العانىنا كەيىس ءبىلدىرىپ ەدىم، ماسەلەن، شەرحان مۇرتازايەۆتىڭ سىرقات دەندەگەن، ابدەن جۇدەگەن بىرنەشە سۋرەتى باسىلعانىنا.
وسى لەپەسكە مەن ءوزىم اۋەلدەن-اق ونشا ۇناتپايتىن، كەيىندە پارلامەنتتە قازاق جەرىن ساتۋ تۋرالى ۇسىنىسقا ەكى قولىن بىردەي كوتەرگەن جالپوش وپاسىزدىعىنان سوڭ مۇلدە جەك كورىپ كەتكەن شەرحاندى كوتەرمەلەيتىن ماداق سوزدەر قوسىلىپتى، ال مەن كىمدى بولسا دا مۇنشاما قورلاۋعا بولمايتىنىن عانا ايتقام.
وسىعان كەرىسىنشە، مەنىڭ رەنىشىمدى تۋعىزعان ەرەكشە ءبىر جاعدايات - قازاق ءتىلدى، تانىمال ەكى سايتتىڭ ماعان قارسى نەشەمە جىلدىق بىلعانىش ناۋقانىنا نازار اۋدارعان ەدىم. سىناۋ ەمەس، مىنەۋ ەمەس، ەشقانداي باسپا ءسوز، ءتىپتى، اۋىزەكى ۇرىس-جانجال كوتەرمەيتىن بالاعات پەن بوقتىق. جانە بىزدەن باسقا دا جۇرتقا قاتىستى كەپ.
ارينە، قاتقىل، ءبىراق ادەپ شەگىندە ايتتىق. تۇگەل سىپىرىپ تاستاپتى. ياعني، سولاردىكى ءجون. بۇل ەكى سايتتى باسقارىپ وتىرعان بەيپىل ەكى جۋرناليستىڭ ەسىمدەرىن بۇركەگەن، ءتىپتى، ءبىر سايتتىڭ اتىنا دەيىن وزگەرتىپ جىبەرىپتى. كوڭىلدەرىنە جاقپاسا، مۇنداي بۇرما، جارىمجان قالىپقا تۇسىرمەي، تۇتاسىمەن قىسقارتىپ تاستاۋ كەرەك ەدى.
ءبىز بۇل سۇحباتتا ەلدەگى الەۋمەتتىك جاعدايات، اعىمداعى ساياسات جانە بۇگىنگى قازاق پروبلەماسى سياقتى، «شاتاق» تاقىرىپتارعا بارعامىز جوق. رۋحاني ومىردەگى، ءوز باسىمىزداعى ءارقيلى ماسەلەلەر.
ايتا كەتەيىك، مەن ءۇشىن اسا سوراقى كورىنگەن الگىندەي كىلتيپاندارعا قاراماستان، ءبىز سويلەگەن ءسوزدىڭ ۇزىن-ىرعاسى ساقتالعان ەكەن. تەك ءبىز قايىرا قاراپ ۇلگەرمەگەن وقىس احۋالعا بايلانىستى، ءبىرلى-جارىم ەملە، تىنىس قاتەلەرى، جەكەلەگەن جاڭساق سوزدەر ۇشىراسادى. سونداي-اق، بۇرىندا قالىپتاسقان ەۋروپاشا اي اتتارىن بۇگىنگى ايتىلىمىنا تۇسىرگەنى بار. ەندى ءبىر تۇستا مەن شىڭعىس حاندى «قازاق» دەپ ايتىپپىن.
وزىندىك باسىلىمدا مۇنىڭ ءبارى دە تۇزەتىلدى. ويتكەنى... مەن - مۇحتار ماعاۋين، قانداي دا ءبىر لەپەسىمىز قازاق ورتاسىندا ەسكەرۋسىز قالمايدى جانە ۇزاق ساقتالادى دەپ بىلەمىز. سوندىقتان بۇل سۇحبات تا كەيىنگى زامانعا بۇرماسىز، اۋەلگى قالپىندا جەتسىن دەدىك. ەشقانداي توتەنشە قوسپا جاسالعان جوق. ءداپ سول رەتتە قاجەتسىز ساناعان، ايتىپ ۇلگەرمەگەن، نەمەسە ويعا ورالماعان باسقا ءبىر تولعامدار بولسا، ءتاۋبا، شۇكىر، جاڭا ءبىر جازۋىمىزدا كورىنىس تابار ەدى. ازىرشە وسىعان ريزا بولاسىز.
كۇمىس بۇلاق، ا ق ش،31.X.2018.)
- مۇحتار اعا، «جۇلدىز» جۋرنالىنان ءسىزدىڭ سوڭعى كەزدەرى جازعان ءابىش كەكىلبايەۆ تۋرالى ەستەلىك جازبالارىڭىزدى وقىدىق. ەستۋىمىزشە، بۇدان كەيىن ءىلياس ەسەنبەرلين تۋرالى ەستەلىك جازىپسىز...
- ءيا، ءىلياس ەسەنبەرلين تۋرالى ەستەلىگىمنىڭ كولەمى سەگىز باسپا تاباق بولدى. كىشىگىرىم كىتاپ. مەن ءار سوزىمە ايرىقشا جاۋاپكەرشىلىكپەن قارايتىن اداممىن. كەيىنگى كەزدەرى باسپاعا، باسقا جاقتارعا جازعاندارىمدى بەرۋگە تارتىناتىن بولدىم. ويتكەنى ءسوزىمدى وزگەرتىپ قويادى. سۇمدىق قوي! بۇرىنعى ۋاقىتتا دا ساياساتقا ساي قارايتىن، ءبىراق، جازۋشىنىڭ وزىمەن اقىلداسپاي وزگەرتپەيتىن. ءبىر مىسال ايتايىن، «كوكبالاق» دەگەن شاعىن رومانىمدا دومبىراشى شال ەسكى كۇيلەردى جازدىرۋ ءۇشىن اۋىلدان قالاعا كەلەدى. «ورىستىڭ مۋزىكاسىن تىڭداسام» دەگەننەن كەيىن ونى ءبىر تانىس ءانشى قىز وپەراعا اپارادى. چايكوۆسكيدىڭ «اققۋ كولىنە».
وپەرانى تاماشالاعاننان كەيىن شال: «بۇل ايتاننىڭ كۇيلەرىندەي ەكەن، قازاقتىڭ كۇيلەرى سياقتى وتە ادەمى ەكەن. ورىس تا ۇلكەن حالىق قوي»، - دەيدى ريزا بولىپ. سوندا «ورىس تا» دەگەندەگى «تا» دەگەندى رەداكسيادان وتكىزە المادىم. شالدىڭ ويىنشا، قازاقتان ۇلكەن حالىق جوق. اقىرى «تا» دەگەندى الىپ تاستادى. «ورىس - ۇلكەن حالىق» دەگەن اقىماقشىلىق بولىپ شىعادى ەكەن. ءبىراق ونى ەكىنشى باسىلىمدارىندا قالپىنا كەلتىردىم.
ايتايىن دەگەنىم، بۇرىندارى جازۋشىنىڭ سىرتىنان تۇزەتپەيتىن. قازىر سىرتىڭنان تۇزەتە سالادى. بۇكىل «سوۆەت» دەگەندى «كەڭەس»، «كولحوزدى» - «ۇجىمشار» دەي مە، ايتەۋىر...
ءىلياس ەسەنبەرلين تۋرالى ەستەلىگىمدى بيىلعى مامىر ايىندا جازىپ ءبىتىردىم. ول كىسىمەن وتە جاقسى قارىم-قاتىناستا بولدىق. العاش تانىسقاندا مەن جيىرما جەتىدە، ىلەكەڭ ەلۋ ەكى جاستا بولاتىن. «قازاق ادەبيەتى» گازەتىندە جۇمىس ىستەپ جۇرگەن كەزىم. جازعاندارىمدى وقىپ، ءبىلىپ جۇرەدى ەكەن.
ىلەكەڭ العاشىندا فيلارمونيادا ديرەكتور بولىپ، كەيىن ايداۋدا ءجۇرىپ، ودان سوڭ سەرىلىك قۇرىپ، ءبىراز ۋاقىتىن وتكىزىپ العان. ەلۋ جاسقا جاقىنداعاندا، ناقتىراق ايتساق، قىرىق سەگىز- قىرىق توعىز جاسىندا، كەنەتتەن «ايقاس» دەگەن رومان جازادى. ول باسىلىپ شىققان سوڭ جۇرت بىردەن سىناي باستايدى عوي.
«جۇلدىز» جۋرنالىندا بۇل ەڭبەكتىڭ تۇككە تۇرمايتىنى ايتىلىپ، ماقالا باسىلعان. ىلەكەڭ وسىعان ءبىراز اشۋلانادى. «ايقاس» - ادەمى رومان. «قازاق ادەبيەتى» گازەتى بۇل روماندى ماقتاپ، باس رەداكتور نىعمەت عابدۋليننىڭ تاپسىرماسى بويىنشا قابدەش ءجۇمادىلوۆ ماقالا جازدى. وسى ماقالا شىققاننان كەيىن ەسەنبەرلين ديمەكەڭە بارعان. ديمەكەڭ بۇل كىسىدەن ۇنەمى: «ساعان قانداي قىزمەت كەرەك؟» - دەپ سۇرايدى ەكەن. بۇل كىسى: «ەشقانداي جۇمىس كەرەك ەمەس، كينوستۋديادا كوللەگيا مۇشەسىمىن»، - دەيدى ەكەن. ەندى ول جاقتا ەكى ءجۇز سوم اقشا الادى، قولى بوس، ۋاقىتى كوپ.
- ديمەكەڭدى بۇرىننان تانيتىن بولىپ تۇر عوي؟
- ءيا، بۇرىننان بىلەدى، ەكەۋىنىڭ قارىم-قاتىناسى جاقسى بولعان. ىلەكەڭنىڭ دىنمۇحامەد قونايەۆپەن ەجەلدەن جاقىندىعى بار ەدى. ءسويتىپ، «ايقاس» رومانى تۋرالى تالاس-تارتىستان كەيىن بۇل كىسى ديمەكەڭە بارىپ، باسپاعا ديرەكتور بولعىسى كەلەتىنىن ايتىپتى. بۇل ۋاقىتتا باسپادا ديرەكتوردىڭ ورنى بوساپ تۇرعان. كىسى ۇسىنىلىپ، ءبىراق ءالى بەكىمەگەن ەكەن. قىسقاسى، ءبىر-ەكى اي كۇتىپ، ىلەكەڭ باسپاعا ديرەكتور بولدى. سول ەكى ورتادا اراعا كىسىلەر سالىپ، مەنى باس رەداكتوردىڭ ورىنباسارلىعىنا شاقىردى. ءسويتىپ، ىلەكەڭ ەكەۋمىز ءتورت جارىم جىل قىزمەتتەس بولدىق. كوپ ماسەلەلەردى شەشۋگە تۋرا كەلدى. كەم دەگەندە بىرەر ءجۇز جاڭا ادامنىڭ، جاس تولقىننىڭ كىتاپتارىن شىعاردىق. كەيىنگى جاستاردى ىلەكەڭ بىلە بەرمەيدى. البەتتە، مەن ءبارىن جاقسى بىلەمىن.
مەن ءوز ەستەلىگىمدە ول كىسىنىڭ جازۋشىلىعى، قايراتكەرلىگى تۋرالى ايتقان جوقپىن. ادامشىلىق قاسيەتتەرى مەن ءوزىم بىلەتىن مىنەزدەرى جايلى ايتتىم. راسىندا، عاجايىپ ادام ەدى. ورىستاردا «حوچەش ناجيت سەبە ۆراگا - سدەلاي چەلوۆەكۋ دوبرو» دەگەن ماقال بار ەكەن. «جاۋ تاپقىڭ كەلسە، جاقسىلىق جاسا» دەپ اۋداردىم ونى. جاقسىلىق جاساعان ادامداردىڭ ىشىندە ءبىرلى- جارىمى بولماسا، كوپشىلىگى ەسەنبەرلينگە جاۋ بولدى. بۇل ەندى پەندەشىلىك. ءوزىن بىرەۋگە بورىشتار دەپ ەسەپتەگىسى كەلمەيدى. بورىشتار ەكەنىن بىلگەندىكتەن، سول ادامنان قۇتىلۋعا تىرىسادى.
- قادىر مىرزا-ءالى ەسەنبەرلين تۋرالى ماقالا جازدى. سوندا ەسەنبەرليندى شىر-پىر بولىپ قورعادىڭىز عوي. ەسەنبەرليندى وتە جاقسى كورەتىنىڭىزدى سول كەزدە بىلدىك.
- ءبىر ادام جونىندە ءارتۇرلى پىكىر بولا بەرەدى. ويتكەنى ءار ادامنىڭ بويىندا جاقسى مىنەز دە، جاعىمسىز مىنەز دە بولادى. كەمشىلىكسىز كىسى جوق. ءبىراق وتىرىك ايتپاۋ كەرەك. قادىردىڭ ماقالاسىن «جاس الاش» گازەتىنەن وقىدىم دا، قاتتى رەنجىدىم. وعان جاۋاپتى كەزەكتى كىتابى شىققاننان كەيىن جازامىن دەپ شەشتىم.
كىتابى شىقتى، ونى دۇكەننەن ساتىپ الدىم، قاراسام «جازمىش» دەگەن تاعى ءبىر كىتابى تۇر ەكەن، ونى دا الدىم. ءبىر كەش وتىرىپ، كىتابىن وقىپ ەدىم، قانىم كوتەرىلىپ كەتتى، ىزا بولدىم. ۇمىتپاسام، ەسەنبەرلينگە توعىز ايىپ تاققان. توعىزى دا وتىرىك، ويدان شىعارىلعان جالا. سودان ەرتەڭىنە جاۋاپ جازۋعا وتىردىم. بۇل جەردەگى ماسەلە قادىردىڭ ەسەنبەرليندى جامانداعانىندا ەمەس، ماسەلە ونىڭ جازعانىنىڭ تۇگەل وتىرىك ەكەندىگىندە.
قادىردىڭ ماقساتى ەسەنبەرليندى سورلى، اينىما، الدامشى، جالتاق، قورقاق ەتىپ كورسەتۋ بولدى. ال سول مىرزا-ءالى ەسەنبەرلين باسپادا ديرەكتور بولىپ وتىرعاندا ءوزىنىڭ جەتى كىتابىن شىعاردى. التى كىتابىن سول «جازۋشى» باسپاسىنان، ءبىر كىتابىن ماسكەۋدەن شىعاردى. «سوۆەتسكي پيساتەل» باسپاسىنان. ىلەكەڭ بۇل باسپانىڭ كوللەگيا مۇشەسى، ول كىسىنىڭ جولداماسىنسىز ەشبىر كىتاپ باسىلمايتىن ەدى.
ەندى كوزى جوقتا وسىنشاما سۇمدىق. ءىلياس ەسەنبەرلين ەشكىمنىڭ مازاعىنا كونبەيتىن. ومىرىمدە ەشتەڭەدەن قورىقپايتىن ەكى ادام كورسەم، سونىڭ بىرەۋى - ەسەنبەرلين بولاتىن.
- نامىسقوي كىسى مە ەدى؟
- ءيا. ول وزگەشە ادام بولاتىن. ءوزى - كەنەسارىنىڭ جەكە باتىرىنىڭ ۇرپاعى.
- تولەباي باتىردىڭ با؟
- ءيا، تولەباي باتىردىڭ.
- ەسەنبەرلين ۇلتشىل ادام ەدى عوي. ءسىز دە ۇلتشىلسىز. وسى جاعىنان ەكەۋىڭىز جاقىنسىزدار ما دەپ ويلاۋشى ەدىك...
- ەسەنبەرلين «جازۋشى» باسپاسىنا 1967 -جىلدىڭ 30 -اپرەل كۇنى ديرەكتور بولىپ كەلدى. مەن ول كىسىنىڭ كەلەتىنىن الدىن الا بىلەمىن، كەلىسىم بەرىپ، دايىندالىپ وتىرعانمىن. تاڭەرتەڭ جۇرت ابىر-سابىر بولىپ جاتتى. ەشكىم كۇتپەگەن جاعداي. جۇرتتىڭ ءبارى كابينەتىنە بارىپ، قۇتتىقتاپ جاتسا كەرەك. ول كەزدە بۇل جالعىز باسپا، بۇكىل قازاق ادەبيەتىنىڭ تاعدىرى جازۋشىلار وداعىندا دا، باسقا جەردە دە ەمەس، سول باسپادا شەشىلەدى. ساعات ون ءبىر جارىمدا مەن دە تومەنگى قاباتقا ءتۇستىم. ءبىرىنشى قاباتتا تۇگەل «جازۋشى» باسپاسىنىڭ قىزمەتكەرلەرى وتىراتىن. ىلەكەڭ باسپانى ارالاپ كەلە جاتىر ەكەن. ەكەۋىمىز بەتپە-بەت كەزدەستىك. امانداسىپ ەدىم، يىعىمنان قۇشاقتادى دا: «بۇگىن ۇلگەرمەيمىز، ماي مەيرامىنان كەيىن وتىراسىڭ»، - دەدى. بار اڭگىمەمىز سول بولدى. مەيرام كۇندەرىندەگى دەمالىستان سوڭ تاڭەرتەڭ مەنى كابينەتىنە شاقىردى. باس رەداكتوردىڭ ورىنباسارى ەتىپ تاعايىندادى. قىسقاسى، ەسەنبەرلين باسپاعا ديرەكتور بوپ كەلگەننەن باستاپ، قازاق ادەبيەتىنىڭ جاڭا ءداۋىرى باستالدى. ويتكەنى بۇرىن قامالىپ جاتقان، تىرەلىپ تۇرعان، جول تاپپاعان قولجازبالاردىڭ ءبارىنىڭ جولى اشىلدى. ءوز ەستەلىگىمدە ول كىسىنىڭ كىمدەردىڭ العاشقى كىتاپتارىن شىعارعانىن، كىمدەردى قانداي دارەجەگە جەتكىزگەنىن ءبارىن جازدىم.
ول كىسى توڭكەرىس جاسادى. جۇرتتىڭ ءبارى ىلەكەڭنىڭ تاريحي روماندارىن ايتا بەرەدى. بۇل كىسىنىڭ باسپاگەرلىك قىزمەتى دە ەرەكشە، بۇكىل قازاق ادەبيەتىنىڭ تاعدىرىن باسقا ارناعا بۇردى.
- الكەي مارعۇلان تۋرالى دا ەستەلىك جازىپ جاتىر دەپ ەستىدىك...
- الەكەڭ عاجايىپ، مىنەزى وزگەشە ادام ەدى. مەن جاقسى ادامداردىڭ الدىن كوپ كوردىم. جاس كەزىمنەن ولارمەن تەڭدەي بولىپ ءجۇردىم. مەنىڭ كەۋدەم وتە جوعارى ەدى. ۇلكەن اعالار وسىنىڭ ءبارىن كوتەردى. 1967 -جىلى ديسسەرتاتسيا قورعاعانىمدا الەكەڭ ماعان ءبىرىنشى وپپونەنت بولدى. ەڭبەگىمدى وقىعاننان كەيىن مەنى وتە جاقسى كوردى.
ۇنەمى ۇيىنە بارىپ تۇراتىنمىن. ەسكى تاريح، ادەبيەت تاريحى جونىندە اڭگىمەلەسەتىنبىز. وتە كوپ بىلەتىن اقساقال ەدى. مەن دە بىلگىشپىن. كەيدە ەسكى قۇجاتتاردى، قولجازبالاردى كورسەتەدى. دەنساۋلىعى وتە كۇشتى ەدى، تابەتى دە جاقسى. ءبىر وكىنىشىم بار. 1969، الدە 1970 -جىلى الەكەڭ مەنى وزىمەن بىرگە بۇكىل سارى-ارقانى ارالاپ شىعۋعا شاقىردى.
«ۇلىتاۋدى، جەزقازعاندى ارالاپ، جوشى حاننىڭ باسىنا بارىپ، ودان ارى قىزىلاراي تاۋى، قىسقاسى، بۇكىل ارقاداعى بۇرىنعى تاريحي جەرلەردى اداقتاپ قايتامىز. ءبىر ايعا جۋىق مەنىڭ قاسىمدا جۇرەسىڭ»، - دەدى. ول كەزدە ءۇش بالام بار، ءبارى كىشكەنتاي بولاتىن. مەن ارى- بەرى ويلانىپ، بارا المايتىنىمدى ايتتىم. بارۋىم كەرەك ەدى. وسى ۇلكەن وكىنىش بولدى. ەكەۋمىز كوپ اڭگىمەلەسەتىنبىز، ەلدى بىرگە ارالاعانداعى اسەر مۇلدە باسقاشا بولار ەدى. كەيىن ول جەرلەردىڭ ءبارىن كوردىم، ءبىراق الەكەڭسىز.
- ءسىزدىڭ «ارحيۆ حيكاياسى» دەگەن اڭگىمەڭىز بار عوي. سونداعى باستى كەيىپكەر پروتوتيپى الكەي مارعۇلان دەسەدى كەيبىرەۋلەر؟
- بۇل اڭگىمەنىڭ باستى كەيىپكەرى - ءوزىممىن. جالپى، ارحيۆ - ادامدى تارتىپ كەتەتىن ءبىر شىڭىراۋ نارسە. وعان ءبىر تۇسكەننەن كەيىن شىعۋ قيىن. ءبىر جاڭالىق تاپساڭ، ونىڭ ارتى قازبالانىپ كەتە بەرەدى. ۋاقىتىندا توقتاي ءبىلۋ كەرەك. الەكەڭ ءبىرتالاي جەرگە كەتىپ قالعان. مەن دە ءبىراز جەرگە بارىپ، ارەڭ توقتادىم. ءومىر بويى ارحيۆتە وتىرعان ادامدى بىلەمىن. عىلىم اكادەمياسىندا قىزمەتتەس ءبىر جىگىت بولدى. ول كەزدە مەن اسپيرانتۋرادا وقيمىن، لەنين مەن كومسومول كوشەلەرىنىڭ قيىلىسىنداعى پۋشكين اتىنداعى كىتاپحانادا (بۇرىن ۇلتتىق كىتاپحانا سول جەردە ورنالاسقان بولاتىن) ون التى-ون سەگىز ورنى عانا بار عالىمدار زالى بولدى.
تەك عالىمدار عانا كىرە الاتىن. سوندا ۇنەمى ءبىر جىگىت وتىراتىن ەدى. تۇلعاسى ءتىپ-تىك، ۇزىن بويلى، اققۇبا، قۇسمۇرىن، شاشى بۇيرا، ادەمى كيىنەتىن. كەيىن ءبىلدىم، ءبىزدىڭ اكادەميانىڭ كىشى عىلىمي قىزمەتكەرى ەكەن. ءومىرى ەشتەڭە جازباعان ادام. ءوزى جازا المايدى، نە جازعىسى كەلمەيدى. ءبىراق بىلمەيتىنى جوق. ەشكىم بىلمەيتىن نارسەلەردى، ەسكى گازەت- جۋرنالداردى قارايدى. كەيىن ماعجاننىڭ ءبىراز ولەڭدەرىنىڭ ءتۇپنۇسقاسىن مەن وسى كىسىدەن الىپ جاريالادىم.
ماعجاننىڭ ءبىر تومدىعىن ماشىڭكەگە باستىرىپ، تۇپتەتكەن ەكەن. سونى شەتىنەن جۋرنالعا جاريالاپ ءجۇردىم. اپەندىلەۋ ادام ەدى، ءبىر كۇنى كىتابىن قايتارۋىمدى سۇراپ كەلىپ تۇر. «وقجەتپەستىڭ قياسىندا» تولعاۋىن ەندى باسپاقشى ەدىك»، - دەسەم دە، بوي بەرمەي الىپ كەتتى. كەيىننەن ەستىدىم، وعان بىرەۋلەر: «ماعاۋين سەنىڭ ەڭبەگىڭدى پايدالانعالى ءجۇر، كىتابىڭدى قايتارىپ ال»، - دەپتى. مەن ونى قالاي پايدالانامىن؟ ماعجاننىڭ ولەڭدەرى عوي. رەداكسياعا تاپسىرعان پالەنباي دەپ، ءوز اتىنان جاريالانىپ جاتىر. وسىنداي ادامدار بولادى...
ماعجان بارلىق ۋاقىتتا دا ۇمىتىلمادى. باسقالار ۇمىتىلعان شىعار، ماعجان ۇمىتىلعان جوق. «قازاق ادەبيەتىنە» جاڭادان كەلگەن كەزىم، بىرەر ايدان كەيىن قاپان ساتىبالدين دەگەن اقساقال (مىنەزى قىزىق، تۇزى جەڭىل كىسى ەدى) تۇپتەلگەن، قالىڭ، كىتاپ ەسەپتى قولجازبا كورسەتىپ، لاتىنشا جازىلعان ەكەن، «مىناۋ ماعجاننىڭ ولەڭدەرى» دەدى، سودان «ماعان ءبىر كۇنگە بەرە تۇرىڭىزشى» دەپ ەدىم، «جوق، بولمايدى، ءوزىم بىرەۋدەن سۇراپ الدىم» دەدى، سونداي قولجازبا جيناقتار جۇرتتىڭ قولىندا ءجۇردى.
- سىرتتا ءجۇرىپ جازعان شىعارمالارىڭىز دا از ەمەس...
- 2006 -جىلى 28 -جەلتوقسان كۇنى پراگاعا بارىپ ءتۇستىم، ەميگراتسيانىڭ باسى وسى. ءبىر اپتاداي دەمالىپ الىپ، ءبىر اڭگىمە جازدىم. سودان كەيىن «جارماققا» وتىردىم، نەبارى ون سەگىز كۇندە جازدىم، سونان سوڭ ءبىر كۇن دەمالىپ الىپ، ون توعىز كۇندە كوشىرىپ ءبىتتىم. ونداي تەز جازۋلار بولادى، ستەندال «قىزىل مەن قارا» دەگەن رومانىن ەلۋ كۇندە جازعان، دوستويەۆسكي اتاقتى «قۇمارپاز» رومانىن جيىرما ءۇش كۇندە جازعان. ءبىراق شىعارمانىڭ قۇنى ونىڭ تەز نەمەسە ۇزاق جازىلعانىمەن ولشەنبەيدى.
«شىڭعىس حاننىڭ» ەكىنشى كىتابىن بىتىرگەن سوڭ، ءۇشىنشى كىتابىنا دەيىنگى ارالىقتا «قۇجدىڭ قۋ جىلىگى» دەگەن اڭگىمە جازدىم. مەن ونى ۇزدىك اڭگىمەلەرىمنىڭ ءبىرى دەپ ەسەپتەيمىن. مەن بۇرىن ەڭ ءتاۋىر اڭگىمەم «سالاح- اد-ديننىڭ ۇكىمى» دەپ سانايتىن ەدىم، بۇل ءبىر وزگەشە، ماعىناسى مول اڭگىمە. ونان كەيىن «قۇمىرسقا قىرعىندى» ءبىرىنشى ورىنعا شىعاردىم. «قۇجدىڭ جىلىگى» تاڭداما ون-ون بەس اڭگىمەنىڭ توبىندا. مەنىڭ اڭگىمەلەرىم تولىق ءۇش توم بولدى. ءارقايسىسى جيىرما بەس باسپا تاباقتان. قازاقتا مەنەن كوپ اڭگىمە جازعان ادام جوق.
- بەيىمبەت مايليندىكى ەكى توم بولادى...
- ماسەلە كولەمدە دە ەمەس، جالپى مەن بەيىمبەتتى مىقتى جازۋشى دەپ ەسەپتەمەيمىن، وتە قارابايىر جانە سوۆەتتەندىرۋ، كولحوزداستىرۋ ۇرانشىسى. الەم ادەبيەتىندە ءتورت ۇلى اڭگىمەشى بار. ۋاقىت جونىنەن العاندا، ءبىرىنشىسى - موپاسسان، ەكىنشى - چەحوۆ، ءۇشىنشى - اكۋتاگاۆا، ءتورتىنشى - سومەرسەت موەم. وسى ءتورت ۇلى اڭگىمەشىنىڭ قاتارىندا مەن دە بارمىن. البەتتە، ءبىرىنشىسى ەمەس، سوڭى دا ەمەس. اڭگىمەشى رەتىندە بارىنەن دە موپاسساندى جوعارى باعالايمىن، ونى فرانسۋزداردىڭ ءوزى جەتە تانىماعان. موپاسساندى چەحوۆپەن سالىستىرۋعا بولمايدى. فرانسۋزدىڭ ءبىر زەرتتەۋشىسى موپاسسان مەن چەحوۆ تۋرالى مونوگرافيا جازىپ، «چەحوۆ جوعارى» دەپتى، ول ەندى وزىنە تارتپاي ءادىل ايتقىسى كەلگەنى. ال ەندى نەگە سالىستىرۋعا بولمايتىنىن ايتايىن. چەحوۆتىڭ كوپشىلىك اڭگىمەلەرى مىنەزگە قۇرىلعان. ال موپاسسان اڭگىمەلەرى تاعدىرعا قۇرىلعان. ادەبيەتتىڭ باستى وبەكتىسى - تاعدىر. بۇل تاراپتا مەنىڭ ەڭ ۇلكەن ۇستازىم - موپاسسان.
ۇنەمى وقيمىن، ءارى تاڭعالامىن، وندا مىنەز دە، تاعدىر دا، تابيعات تا بار. موەم - وسى ەكى جازۋشىنىڭ قوسىندىسى، ول - اعىلشىن جازۋشىسى ەمەس، فرانسۋز بەن ورىستىڭ اراسىنان شىققان جازۋشى. موەم فرانسيادا تۋعان، ۇزاق تۇرعان، فرانسۋز ادەبيەتى مەن ورىس ادەبيەتىنىڭ ىقپالىندا قالىپتاسقان. اكۋتاگاۆانىڭ اڭگىمەسى مۇلدە باسقا تۇرعىدا، مەن اكۋتاگاۆاعا جەتە المايمىن، قالعاندارىمەن تالاسۋىما بولادى. موپاسساننىڭ ەكى ۇستازى - فلوبەر مەن تۋرگەنەۆ بولدى. تۋرگەنەۆ ورىس ادەبيەتىندە ءبىرىنشى بولىپ شەتەلگە تانىلدى دا، تولستويدان تارتىپ ورىس ادەبيەتىن ناسيحاتتادى. ويتكەنى ۇلى ادامداردا باسەكە، قىزعانىش دەگەن بولمايدى.
- قازىرگە دەيىن جازعاندارىڭىز قانشا تومعا جەتتى؟
- جيىرما ءتورت توم بولدى. ءبارىن جيناقتاپ، دايىنداپ قويدىم. ونىڭ العاشقى ءۇش تومى - جاڭا ايتقانىمداي، اڭگىمەلەر. ونان كەيىنگى جەتى تومى - رومان- پوۆەستەر، ونان كەيىنگى ءتورت توم - «شىڭعىس حان»، 15-تومنان «قوبىز سارىنى» باستالادى، ونان سوڭ «قازاق تاريحىنىڭ الىپپەسى». كەيىنگى كەزدەردە جازىلعان كوسەمسوزدەردىڭ ءوزى ەكى تومعا تولدى. ال ەستەلىكتەر ءبىر تومداي بولادى، بالكىم ونان دا اسىپ كەتەر، ءالى جازىلىپ جاتىر.
اراعا ءبىراز ۋاقىت سالىپ ەسىمدى جيىپ العان سوڭ، جەتپىس سەگىز جاسىمدى بىلمەيمىن، جەتپىس توعىز جاسىمدا «التىن ورداعا» كىرىسەمىن. ءتاڭىرىم قۋات بەرىپ، ارۋاق دەمەسە، ەكى توم «التىن وردانى» جازۋىم كەرەك. ونى دا «شىڭعىس حان» سياقتى تاريحي بايان ەتىپ جازباقشىمىن.
- «شىڭعىس حانعا» اتتاي جەتى جىلىڭىزدى ارنادىڭىز...
- مەن «شىڭعىس دەگەن حان بولىپتى» دەگەن اڭگىمەنى كوزىمدى اشقاننان ەستىگەمىن. انىق ەسىمدە، توعىز جاستاعى كەزىم، ەكىنشى كلاستى جاڭا بىتىرگەم، اعام (شالدىڭ قولىندا وسكەندىكتەن اكەمدى «اعا» دەيمىن) سەمەيگە بارعاندا، ياننىڭ «شىڭعىس حان» دەگەن كىتابىن الىپ كەلدى، سونى وقىدىم. سول جىلى بەسىنشى كلاستا وقيتىن مۇراتقان دەيتىن شوبەرە اعامنان ميشۋليننىڭ «ەرتە دۇنيە تاريحى» دەگەن كىتابىن الىپ وقىدىم، ەسكى گرەك، ريمنىڭ تاريحىن سودان ءبىلدىم.
«شىڭعىس حاندى» وقىعانىمدا، مەن ونى قازاق دەپ ۇقتىم، ويتكەنى تۇرمىستارىنىڭ ءبارى قازاقتىكى، ونىڭ ۇستىنە ۇلكەن اكەم «شىڭعىس حان بولدى» دەپ ايتىپ وتىراتىن. سونىمەن قوسا:
شىڭعىس حان قاتارىنان اسىپ تۋعان،
كەۋدەسىن دۇشپانىنىڭ باسىپ تۋعان.
تۋعاندا ۋىسىنا قان شەڭگەلدەپ،
قىزارتىپ ەكى كوزىن اشىپ تۋعان، -
دەگەن ولەڭدى كىشكەنە كەزىمدە جادىما تۇتقام. ول زاماندا قازاقتار ءبىر- ءبىرىن قوناققا شاقىرسا اراق ىشپەيدى، ەت جەلىنىپ بولعاننان كەيىن اڭگىمە ايتادى. ۇلكەن اكەم ماعاۋيا اقساقال «مىڭ ءبىر تۇننەن» باستاپ، ءتۇرلى ەرتەگىلەر ايتاتىن. ءبىر جولى اعام (اكەم) ساتتار ەرۋبايەۆتىڭ «مەنىڭ قۇرداستارىم» رومانىن اڭگىمەلەپ بەردى. مەن دە ەرتەگىشى بولدىم، مەكتەپتە باستاۋىش كلاستاردا وقىپ جۇرگەنىمدە بالالاردىڭ باسىن قوسىپ ەرتەگى ايتامىن. ەڭ قىزىعى، سول ەرتەگىلەردىڭ بىرەۋىن- بىرەۋىنە جالعاپ وزگەرتىپ، دامىتىپ ايتا بەرەتىنمىن. وسىنداي ەسكىگە قۇمارلىقتان ءتىل بايىدى، كوزقاراس قالىپتاستى...
سوۆەت زامانىندا شىڭعىس حانعا قالام تارتۋ مۇمكىن بولمادى، مەن العاش شىڭعىس حان تاقىرىبىنا «كوك مۇنار» رومانىندا باردىم. باس كەيىپكەر ەدىگە داعدارىسقا ءتۇسىپ جول تابا المايدى، سودان ەسكى ادەبيەتتى زەرتتەي ءجۇرىپ التىن وردانىڭ قۇلاۋ ءداۋىرى تۋرالى رومان جازادى. بىلگەن ادامنىڭ تانىپ الۋى وڭاي، وندا ەجەلگى تۇرىك جۇرتىنىڭ قالاي كۇشەيگەنى، بۇكىل دۇنيەنى جاۋلاعانى، اقىرىندا ۇلكەن وردا قۇرعانى، ول مەملەكەتتىڭ ىرگەسى تۇبىندە بەرىك بولماي شىققانى تۋرالى ايتىلادى. بۇل التىن وردانى جوقتاۋ، شىڭعىس حاندى جوقتاۋ بولاتىن. ءسويتىپ، وتىز جاسىمدا شىڭعىس حانعا ويقاستاپ باردىم. ونى بىرەۋلەر ويلاپتى «تاريحي رومان جازىپ، «كوك مۇناردىڭ» ىشىنە كىرىكتىرىپ جىبەردى» دەپ. جوق، ونى بىردەن جازدىم. جالپى مەندە جازعاننان كەيىن قايتا قۇراۋ دەگەن بولمايدى، باسىنان تۇسكەنىمدە اياعى كوز الدىمدا تۇرادى. ۇلكەن ەكى كىتاپتان تۇراتىن «الاساپىراننىڭ» ءوزى العاشقى سويلەمىن باستاپ جازعانىمدا سوڭى نەمەن اياقتالاتىنى كوز الدىمدا تۇردى. الىپ پروجەكتور توبەدەن تۇسكەندە جارىم دۇنيەنى جارىق قىلادى عوي، سول سياقتى ول كەزدە سانام اشىق بولاتىن. «كەسىك باس، ءتىرى تۇلىپ حيكاياتى» رومانىندا كومپوزيتسيا كۇردەلى، وقيعا شىم- شىتىرىق، سونى دا قولدان قۇراعان جوقپىن، باسىنان تۇسكەن كەزدە ويىمدا تۇردى، اياعىنا ءبىر- اق شىقتىم. ءوز تۇرعىمنان العاندا «كەسىك باس، ءتىرى تۇلىپ حيكاياتى» - مەنىڭ ءمىنسىز شىعارمالارىمنىڭ ءبىرى.
- «شىڭعىس حاندى» جازۋ ءاۋ باستا جوسپارىڭىزدا بولعان جوق قوي؟
- «شىڭعىس حاندى» جازۋ ءاۋ باستا جوسپاردا بولعان جوق، ويتكەنى جاريالانبايتىن ەدى. جاريالانبايتىن شىعارمانى «ۇستەلدىڭ استىنا جاسىرىپ جازۋ» دەگەن ورىستاردا بولدى، سەبەبى ولاردىڭ شەتەلدە گازەت- جۋرنالدارى، باسپالارى بار ەدى. ال بىزدە ونداي ەشتەڭە جوق، جازعان دۇنيەڭ وزىڭمەن بىرگە كەتۋى مۇمكىن. سوندىقتان جارياعا شىعاتىن، قاجەتتى نارسەنى جازۋ كەرەك بولدى. تاۋەلسىزدىك الىپ، تسەنزۋرا جويىلعاننان كەيىن «شىڭعىس حاندى» جازۋ ويىمدا بولدى، ءبىراق ول كەزدە بۇگىنگى كۇننىڭ تاقىرىبىنا ارنالعان ەڭ ءزارۋ، قاجەتتى دۇنيەلەر انتالاپ تۇردى، سولاردى دەندەپ بارىپ، ءۇش- ءتورت اي دايىندىق جاسادىم دا، 2008 -جىلى «شىڭعىس حانعا» كىرىستىم.
ءبىرىنشى كىتاپتى ەكى جارىم جىل جازدىم، قالعان كىتاپتار ءبىر جىلدان جازىلدى. بۇل جەردە مەنىڭ ءومىر بويى جيناقتاعان تاريحي تانىمىم، ۇلتتىڭ تاريحىنا كوزقاراسىم كورىنىس تاپتى. ءتورتىنشى كىتاپتى 2015 -جىلى قاراشا ايىنىڭ سوڭىندا ءبىتىردىم، شارشاپ- شالدىعىپ، سىڭىرىمە ءىلىنىپ ارەڭ ءبىتىردىم. سونان كەيىن تەڭىزگە ءتۇسىپ دەمالىپ، تىنىعىپ كەلدىم دە، ءبىر ايداي ۇستىنەن قاراپ باسپاعا بەردىم. «شىڭعىس حاننىڭ» ءتورت كىتابىنا تۋرا جەتى جىل ۋاقىت كەتتى.
- «شىڭعىس حاندى» وقىعاندا ءبىر بايقاعانىمىز، ءسىز «قاستەرلى شەجىرەدەگى» («موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسى») دەرەكتەر مەن مالىمەتتەردىڭ ءبىرازىن جوققا شىعاراسىز...
- ەگەر ەجەلگى نەمىس تاريحىنىڭ تۇتاس ءبىر كەزەڭى - نيبەلۋنگتار، فرانسۋز تاريحى - رولاند، يسپان تاريحى - سيد، اعىلشىن تاريحى - كورول ارتۋر جونىندەگى اڭىز- جىرلارمەن ايعاقتالسا، قازاق تاريحى «قوبىلاندى باتىر»، «الپامىس باتىر» جىرلارى ارقىلى بەلگىلەنسە نە بولار ەدى؟ «قاستەرلى شەجىرە» - عاجايىپ مۇرا، ءبىراق ناقتى، تاريحي دەرەكتى جادىگەر ەمەس. بۇل - بارتولدتىڭ باعالاۋىنشا، قاھارماندىق ەپوس. ءبىز ءوز تاراپىمىزدان ايتار بولساق، شەجىرە- ەپوس دەر ەدىك. ياعني، اتا- بابا شەجىرەسى. شىڭعىس حان تاريحىنىڭ حالىقتىق ۇعىم، اۋىز ادەبيەتى ۇلگىسىمەن قايىرا قالىپتانعان جاڭا ءبىر نۇسقاسى.
اقيقات پەن اسىرە، شىندىق پەن لاقاپ، دانالىق تانىم مەن بالاڭقى ۇعىم استاسىپ، ارالاسىپ جاتقان ادەبي- كوركەم تۋىندى دەر ەدىك. سوندىقتان دا «شىڭعىس حاندا» مەن كوپ نارسەنى باسقاشا جازدىم. ابايدىڭ ايتاتىن ءسوزى بار ەمەس پە: «بىلگەنگە مارجان، بىلمەسكە ارزان» دەگەن. سول سياقتى، مۇنىڭ ءبارى بىلمەگەنگە ارزان بولىپ كورىنەدى. ماسەلەن، «قاستەرلى شەجىرەدە» ايتىلاتىن دەرەك بويىنشا، شىڭعىس حاننىڭ اكەسى ەسۋگەي باحادۇرعا تاتارلار ۋ بەرىپ ولتىرەدى.
ەسۋگەي جولاي توي ۇستىنە ءتۇسىپ، تاتارلارعا قوناق بولادى. وسى كەزدە ولار سۋسىنعا ۋ قوسىپ بەرەدى. ءبىز بۇل دەرەكتى ماقۇلداي المادىق. جارايدى، ەسۋگەي باحادۇر ەن دالادا مەرەكە، ساۋىق قۇرىپ جاتقان ازدى- كوپتى تاتاردىڭ ۇستىنەن شىقسىن- اق دەلىك. دالا ءراسىمى بويىنشا ەسۋگەي - مەيمان. ال مەيمانعا ۋ بەرۋ مۇمكىن ەمەس. وعان قوسا، قانداي جاعدايدا دا اس يەسى ورتاق داستارقان ۇستىندە قوناعىنا قۇيىلعان سۋسىندى (قىمىزدى) ەڭ الدىمەن ءوزى ءدامىن تاتىپ قانا ۇسىنۋعا ءتيىس. باياعىدا مەنىڭ تاتەم (شەشەم) قىمىز قۇيىپ بەرگەندە ءوزى ۇنەمى شەتىنەن ۇرتتايتىن. بۇل - شىڭعىس حان زامانىنان، كونە تۇرىك زامانىنان قالعان ءداستۇر. بۇل - «اسىم ادال» دەگەن ءسوز.
ەندى تازا تاريح، ناقتى دەرەك، ماعلۇماتقا قۇرىلعان ءجۋۆايني مەن ءراشيد- ءاد- دين ەڭبەكتەرىنە جۇگىنەيىك. مۇندا ەسۋگەيدىڭ توتەنشە ولىمىنە قاتىستى ەشقانداي ەمەۋرىن جوق. ەسۋگەيدىڭ جاستاي كەتكەنى ايتىلادى، مەزگىلسىز بولسا دا ءوز اجالىمەن ولگەنى اڭدالادى.
- جوشىعا قاتىستى دەرەكتەردى دە پىسىقتاپ، قايسىسىنىڭ شىن، قايسىسىنىڭ وتىرىك ەكەنىنە توقتالا كەتىپسىز...
- جوشىعا قاتىستى جالا، وسەك قايدان تۋعان؟ بۇل - باتىس تاريحشىلارىنىڭ قايتكەندە دە شىڭعىس حانعا كولەڭكە ءتۇسىرۋ نيەتىنىڭ كەزەكتى ءبىر كورىنىسى. جاۋىز شىڭعىس حاننىڭ العاشقى، ۇلكەن ۇلى جوشى وزىنەن تۋماپتى! كولدەنەڭنەن جابىسقان جولدىباي ەكەن! اتىنىڭ ءوزى ايتىپ تۇر! - دەسەدى. ال جولدا تۋسىن. كوشپەندى جۇرتتا اتتىڭ جالى، تۇيەنىڭ قومىندا كىم تۋماعان؟ ! ءراشيد- ءاد-دين اتاپ كورسەتكەندەي، ول كەزدە ساپار، كوش ۇستىندە تۋعان بالانى جوشى دەپ اتايتىن ىرىم بولعان.
تەمۋجىننىڭ تۋعان ءىنىسىنىڭ تولىق اتى - جوشى- قاسار. كەيىنگى جوشى حانمەن شاتاستىرماس ءۇشىن كوبىنە-كوپ، ۇنەمى دەرلىك ەسىمنىڭ ەكىنشى جارتىسى قابىلدانعان. ءراشيد- ءاد- ءديننىڭ ەڭبەگىن اقتارىستاپ قاراساڭىز، تاعى قانشاما جوشى الدىڭىزدان شىعادى. بۇل - تاڭبالى قاعازعا تۇسكەن جوشىلار عانا، سونىڭ ءبارى نەكەسىز تۋعان با سوندا؟ ۇلكەن ۇل جوشىنى از كورسەڭىز، شىڭعىس حاننىڭ كەنجە ۇلى تولەنى دە شالاعاي-شاتا قىلىپ قويادى. كەرەك دەسەڭىز، شىڭعىس حاننىڭ ءوزى كۇماندى - وگەلىن ەسۋگەي باحادۇردان بۇرىن ۇرىقتانىپ ۇلگەرگەن... ارينە، مۇنداي قيسىنسىز، جولدان قوسىلعان، ويدان شىعارىلعان جالالى وسەك- اياڭعا كوپ نازار اۋدارماي، ناقتى تاريحي دەرەكتەردى الدىعا شىعاردىق.
- ورىس تاريحشىلارىنىڭ «موڭعول- تاتار شاپقىنشىلىعىنا» بايلانىستى اسىرا، وسىرە ايتقاندارى تۋرالى دا مول دەرەك كەلتىرەسىز...
- وزىنىكىن اسىرا باعالاۋ، اقىلعا سىيىمسىز عالامات ەرلىك تۋرالى حيكايالار جەڭىلگەن جانە جەڭگەن بارلىق حالىقتىڭ اۋىزەكى تاريحىندا كوپتەپ ۇشىراسادى. ەپيكالىق جىرلار، شەجىرەلى حيكايالار، اڭىز بەن قاۋەسەت. مۇنداي ەرتەگىلىك وقيعانىڭ بىزگە جاقىن ەڭ كورنەكتى نۇسقاسى - سالقام جاڭگىر حاننىڭ نەبارى التى ءجۇز كىسىمەن ويراتتىڭ ەلۋ مىڭدىق قالىڭ قولىن تالقانداۋى تۋرالى حيكايا. مۇمكىن ەمەسى ەشكىمنىڭ قاپەرىنە كەلمەگەن، وتانشىلدىق ۇرانىمەن بارلىق تاريحقا ەنىپ كەتىپتى.
ءبىز كەزىندە جازعانبىز، سالقام جاڭگىردىڭ قول استىندا ءدۇربىن- ويرات قوسىندارىنا قارايلاس، سوعان جاقىن، بالكىم، ودان دا ارتىق جاۋىنگەر شەرىك بولعان. اتاۋلى التى ءجۇز - ول زاماندا ورتالىق ازيادا قولدانىسقا تۇسە قويماعان وت قارۋ - مىلتىقپەن جاساقتالعان ەكپىندى، ارنايى توپ. قالماقتار ءۇشىن مۇلدە توسىن، قورقىنىشتى قارۋ باستاپقىدا ولاردى دۇربەلەڭگە سالادى دا، اقىرى بۇكىل قازاق اسكەرىنىڭ جاپپاي شابۋىلىنان سوڭ، تۇبەگەيلى جەڭىسكە جول اشادى. عالدان- بوشۇقتى قوڭتاجى ون مىڭ شەرىگىنەن ايرىلىپتى.
ءبىزدىڭ تۇيسىكسىز ەرتەگىشىلەر نەبارى التى ءجۇز قازاق قالماقتىڭ ەلۋ مىڭدىق قولىن قيراتىپ، ونىڭ ىشىندە ون مىڭىن قىرىپ سالدى دەپ ءجۇر. (قيسىنسىز قيال ۇستىنە، مايدانعا جەتىپ ۇلگەرمەگەن، سوندىقتان عالامات ۇرىستىڭ اۋەلگى دە، ەكىنشى دە كەزەگىنە مۇلدە قاتىناسپاعان ءجالاڭتوس ءامىردى اكەلىپ قوسادى. ) قانشا مارتە ايتساڭ دا، ساناعا كىرەر ەمەس، بارلىق تاريحتا سولاي جازىلىپ جاتىر جانە شەگى كورىنبەيدى. ورىس اعايىنداردىڭ «كوزەلسك قورعانىسى» دا - وسى قاتارداعى قۇبىلىس. تەك «كوزەلسك قورعانىسى» عانا ەمەس، سمولەنسك قورعانىسى تۋرالى دا وسىرە جازادى. مۇنىڭ ءبارىنىڭ شىندىعىن ايتتىق. ورىستىڭ ءبىرتالاي قالاسى «موڭعول- تاتارلارعا» قارسىلىق كورسەتپەي، قاقپالارىن بىردەن اشادى. وسىعان وراي مالى ءبۇتىن، جانى تۇگەل، ەشقانداي بۇلىنشىلىككە ۇشىراماي، امان شىعادى. ارعى- بەرگى ورىس تاريحشىلارى وسىنى بۇركەمەلەپ، ەلەۋسىز قالدىرادى. تەك ل. گۋميليەۆ قانا نازار اۋدارعان.
- سونىمەن، شىڭعىس حان تۇرىك تايپاسىنىڭ قاي رۋىنان شىققان؟
- قيات رۋىنان شىققان. قياتتار ۋاقىت وزا كەلە قاراسىنى مولىعىپ، جەكە-جەكە اتاعا بولىنەدى، ايتكەنمەن، قيات ءتۇبىرىن ساقتايدى: قيات- جۇرقىن، قيات- شانشىعۇت، قيات- جاسار، قيات- قورالاس، قيات- بورجىگەن. شىڭعىس حان قيات-بورجىگەن ۇرقىنا جاتادى. بورجىگەن ءسوزىنىڭ ماعىناسى - «ءبورى ءناسىلى، ءبورى تەكتى حانزادا»، تاراتىپ ايتساق، «ءبورى» جانە «تەگىن» اتاۋىنان تۋىنداعان: بورىتەگىن نەمەسە بورجىگەن (تۇرىك ءناسىلى، ءتىپتى بەرىدەگى قابۇل- حان اۋلەتىندە شاڭىراق يەسى كەنجە ۇل «وتشىگەن» - وت تەگىن، ياعني وت يەسى، شاڭىراق يەسى حانزادا اتانعانى بەلگىلى).
شىڭعىس حاننىڭ بيلىگى جانە وعان جالعاس زاماندا كۇرت كوبەيگەن قيات تايپاسى بۇكىل يمپەريا شەگىنە تارالادى. اسىرەسە التىن وردادا ايرىقشا كۇشكە جەتەدى. ۇلىس بەكتەرى، قولباسىلار شىعارادى، حاندىق وكىمەتتىڭ سەنىمدى تىرەكتەرىنىڭ بىرىنە اينالادى. توقتى حاننان سوڭعى بۇلعىر كەزەڭدە توڭكەرىس جاساپ، زاڭدى مۇراگەر، باتۋ حان ءناسىلى وزبەكتى تاققا وتىرعىزعان - وسى قيات بەكتەرى بولاتىن. التىن وردا ىدىراعاننان سوڭعى كەزەڭدە دە قاراشى قيات ءوز ورنىن تابادى. ХV-ХVІ عاسىرلارعا قاتىستى جازبا تاۋاريحتا قيات - «توقسان ەكى باۋلى وزبەك» ، ياعني كيىز تۋىرلىقتى كوشپەندى تۇرىك تايپالارىنىڭ بەل ورتاسىندا كورىنەدى. ۋاقىت وزا كەلە ءتىلى ءبىر، قونىسى ورايلاس تۋىسقان حالىقتاردىڭ اراسىنا ءسىڭىسىپ كەتكەنى بايقالادى. ال قيات- بورجىگەن، ياعني شىڭعىس حاننىڭ تىكەلەي تۇقىمى بيلىك باسىندا قالا بەرگەن.
ي. بەرەزين، ن. اريستوۆ سياقتى زەردەلى ورىس عالىمدارى قازاقتاعى قازىرگى شانىشقىلى رۋىن سول كەزدەگى شانشىعۇتتىڭ (قيات- شانشىعۇتتىڭ) تىكەلەي جالعاسى دەپ ەسەپتەيدى. قازاق ۇعىمى، قازاق حالىق ادەبيەتىندە ەجەلگى قيات - قىپشاقپەن تۋىستاس جانە وداقتاس رۋ رەتىندە جۇرەدى. قازاقتىڭ ۇلى جازۋشىسى مۇحتار اۋەزوۆ ءوزىنىڭ تاريحي شىعارما، ادەبي زەرتتەۋلەرىندە «قيات- قىپشاق ەلى» دەپ جازادى. قازاق اراسىندا قيات ءوزىنىڭ جالپى اتىمەن شانىشقىلى رۋىنىڭ قۇرامىنا ەنگەن.
بۇگىنگى شانىشقىلى - باعزىداعى قيات- شانشىعۇتتىڭ تىكەلەي جالعاسى دەپ بىلسەك، مۇنداي اۋىس - ازايعان ۇلكەن اتا مەن وسكەن كىشى اتانىڭ ورىن الماسۋى - تۇسىنىكتى جاعداي. سونداي-اق اداي كەلىمبەردى مۇڭال ىشىندەگى ءبىر بۇتاق - ەجەلگى قيات ەسىمىندە. مۇنداعى «مۇڭال» - «موعۇل»، «مۇعال» اتاۋىنىڭ باسقاشاراق دىبىستالعان نۇسقاسى. ياعني، بۇكىل مۇڭال وسى قياتتىڭ توڭىرەگىنەن تابىلادى دەگەن ءسوز. سونداي- اق جالايىر ىشىندە دە قيات بۇتاعى بار ەكەن.
قيات- بورجىگەن (بورجەگىن، بورجىگىت) ياعني شىڭعىس حان اۋلەتى «تورە» اتاندى، التىن ورداعا جالعاس قازاق ورداسىنىڭ بارلىق حانى - جانىبەك پەن كەرەيدەن باستاپ، كەنەسارىعا دەيىنگى ارالىقتاعى، الاش جۇرتىنىڭ ارۋاعىن كوتەرگەن ۇلى تۇلعالار تۇگەلىمەن وسى تۇقىمنان. ەل قورعاعان، قول باستاعان اتاقتى باتىر سۇلتاندار ءوز الدىنا ءبىر توبە.
بەرىگە كەلسەك، ⅩⅨ عاسىرداعى ۇلى عالىم شوقان، كۇيشى داۋلەتكەرەي، ءانشى مۇحيت، ⅩⅩ عاسىردىڭ باس كەزىندەگى ۇلتتىق كوسەم ءاليحان بوكەيحان، كۇنى كەشەگى، قازاق تاريحى ءۇشىن جاپا شەككەن ءسانجار اسپاندياروۆ پەن ەرمۇحان بەكماحانوۆ، بۇگىنگى بەلگىلى ارحيتەكتور شوتا ءۋاليحانوۆقا دەيىنگى قانشاما ىرىلەر تۇگەلدەي وسى قيات- بورجىگىت اۋلەتىنەن تارايدى.
- شىڭعىس حاندى تۇرىك دەپ تانىعان زەرتتەۋشىلەر بار ما؟
- شىڭعىس حان ءاۋ باستا زەرتتەلە باستاعاندا دەگين دەگەن فرانسۋز وقىمىستىسى جانە بۇگىنگى كەيبىر تاريحشىلار شىڭعىس حاندى تۇرىك دەپ جازعان. الايدا ورىستىڭ يمپەريالىق ساياساتى ءۇشىن تۇرىك بولماۋ كەرەك ەدى جانە ەۋروپا دا تۇرىكتەردى جاقسى كورمەيدى، سونىمەن مومىن، مال باعىپ جاتقان موڭعولدارعا تەلي سالعان. ال قازىرگى حالحا موڭعولدارى بۇل جەرگە شىڭعىس حان ولگەننەن كوپ كەيىن، 1450 -جىلدارى عانا كەلە باستاعان.
- وسى ەڭبەگىڭىزگە موڭعول عالىمدارى قالاي قارادى؟
- ولاردىڭ وقىعان- وقىماعانىن بىلمەيمىن. بىرەۋلەر ايتادى: «موڭعولدار شىڭعىس حاندى بەرمەيدى» دەپ. بەرمەيتىن ول مۇلىك ەمەس، جەر ەمەس. ءبىراق، موڭعولدارعا ريزا بولۋىمىز كەرەك، ولار وزدەرىنىڭ تاريحىن شىڭعىس حان نەگىزىندە تۇگەندەدى. ولار: «وسى دالادا ءبىزدىڭ بابامىز شىڭعىس حان ءومىر ءسۇردى» دەدى.
ءبىر عانا مىسال ايتايىن، قازاقتا ەكىنىڭ بىرەۋىنىڭ اتى - شىڭعىس. ال موڭعولداردا ونداي ات مۇلدە بولماعان، بالكىم، ەندى عانا قويىپ جاتىر. سونان كەيىن ⅩⅨ عاسىردىڭ سوڭىندا ورىستار موڭعولياعا وتە اۋقىمدى زەرتتەۋ جاساعان. ورىستىڭ ول كەزدەگى يمپەريالىق ساياساتى كۇشتى بولدى. موڭعولياعا رەسەي ۇنەمى ساياحاتشىلارىن جىبەردى، ولار جەر تانىپ قايتادى. سول زەرتتەۋشىلەردىڭ ءبارى جازعان: «موڭعولدا رۋ جوق، قوسىن، ايماق قانا بار» دەپ. ەندى قازىر باياعى رۋلار اتىن جاڭعىرتىپ جاتىر. ءبىراق، نە دەسەك تە موڭعولدار شىڭعىس حاننان اينىعان جوق. «شىڭعىس حاننىڭ 800 جىلدىعىن تويلايمىز» دەپ موڭعوليانىڭ سول كەزدەگى ەكىنشى حاتشىسى ولىمگە ۇشىرادى، باسىندا ورنىنان ءتۇسىرىلدى، كەيىننەن بالتالاپ ءولتىرىلدى. اقىرى ولاردىڭ تاريحشىلارى قيسىنىن بىلاي تاپتى: «شىڭعىس حاننىڭ اۋەل باستاعى ءىسى دۇرىس، ويتكەنى ول موڭعول مەملەكەتىن قۇردى، ۇلتتى ۇيىستىردى، ونان كەيىنگىسى - قاتە، ويتكەنى باسقا جەرلەردى جاۋلاماق بولدى» دەپ (كۇلدى). ال ءبىزدىڭ قازاقتارعا تاڭعالامىن، ءجۇز رەت «شىڭعىس حان - تۇرىك، شىڭعىس حان - قازاققا جاقىن» دەپ ايتساڭ دا مىيىنا قونبايدى. شىڭعىس حان قازاقتا اسىل نۇردان جارالعان اۋليە سانالدى. التىن وردانى ەسەپتەمەگەندە، قازاقتى نەشە ءجۇز جىل شىڭعىس حاننىڭ ۇرپاقتارى بيلەدى.
«التىن شەجىرەنىڭ» ءبىر نۇسقالارى قازاقتىڭ اراسىندا دا ساقتالعان. ونى كەيىن گ. ي. پوتانين جازىپ العان. ارىدان باستاساق، مۇرات اقىننىڭ، قاشاعان اقىننىڭ، ماعجاننىڭ، شاكارىمنىڭ ولەڭدەرى، ابايدىڭ ايتقاندارى بار. عۇمار قاراش ايتادى: «شىڭعىس، باتۋ حاندىق قۇرىپ تۇرعان ەل، قاراقىپشاق قوبىلاندىلار تۋعان ەل» دەيدى. ال مۇراتتا: «ويىل دا قيىل، جەم، ساعىز، - قايران سالانىڭ جاتقان اڭعارى-اي، - اق سالدەلى پىرلەردىڭ مەشىتكە جاققان شامدارى-اي، - كاپىردەن تەڭدىك الۋعا، - قايتىپ تا تۋار دەيمىسىڭ، - مۇسىلماننىڭ بالاسى شىڭعىستان تۋعان حاندار- اي»، - دەيدى. وسىلاردىڭ ىشىندە «شىڭعىس حان جامان» دەگەن ءبىر اۋىز ءسوز جوق. سوۆەت وكىمەتى جامانداپ ەدى، سول ءالى مىيلارىنان شىقپاي وتىر.
- «شىڭعىس حاندى» وزگە تىلگە اۋدارۋ ويىڭىزدا بار ما؟
- «شىڭعىس حاندى» باسقا تىلگە اۋدارۋعا مەنىڭ ۋاقىتىم دا، جاعدايىم دا جوق. ەدىگە ۇلىم ايتىپ ەدى: «ءتورت تومنان ءبىر توم جاساساڭىز، سونى اۋدارتايىق»، - دەپ، بايقاپ قاراسام بولمايدى ەكەن. ەندى قاعازعا ءتۇستى، ەشقايدا جوعالىپ كەتپەيدى، جيىرما-وتىز جىلدان كەيىن وسىنىڭ ءبىرازىن باسقالار دا اشا باستايدى. ءبىراق مەن ايتقان دۇنيەلەرگە جەتە المايدى دەپ ويلايمىن. ەڭ باستىسى، مەن قازاق ءۇشىن جازدىم.
سۇحباتتاسقاندار ءامىرحان مەڭدەكە، جاقسىلىق ىرىسباي
قازان، 2017، الماتى.
