قىتايدا تۋركومپانياسى بار قانداسىمىز الماتىدا تۋريستىك بازا اشۋدى ارماندايدى

بالا كەزدەن ساياحاتتاۋدى، ەل كورىپ، جەر تانۋدى ۇناتاتىن رىسبەك حاربيندە وقىپ ءجۇرىپ، دوستارىنىڭ باسىن بىرىكتىرىپ، «Ayam tour» كومپانياسىنىڭ نەگىزىن قالاعان. «ماقساتىم - الەم تۋريستەرىنە قازاقتىڭ بايىرعى سالتىن، ساياتشىلىعىن تانىتۋ» دەيدى ول.

تۋريستەردىڭ نازارىن قازاق ەلىنە اۋدارعىم كەلەدى...

«وسىدان ەكى جارىم جىل بۇرىن تۋريزم سالاسىندا بيزنەس باستاعان ەدىك. مەنىمەن بىرگە جۇمىس ىستەيتىن ءبىر فرانسۋز، ءبىر كارىس جىگىت بار. ءبارىمىز حاربيندە تانىستىق. ءاۋ باستا كومپانياعا «Kazakh Nomad» دەگەن ات بەرگەنمىن. الايدا تەك ءبىر باعىتتا ەمەس، جان- جاقتى جۇمىس جۇرگىزۋ ءۇشىن كومپانيانىڭ اتىن وزگەرتكەن ءجون دەپ شەشتىم»، - دەيدى ول.

رىسبەك العاشقىدا كومپانيا ارقىلى تۋريستەردى باي-ولكەگە باعىتتاۋدى ماقسات تۇتىپتى. ول ءبىر جاعىنان ەرتە كەزدەگى كوشپەلى ءومىردى، ساياتشىلىقتى ەڭ بەرىك ساقتاپ قالعان سونداعى قازاقتار دەگەن سەنىمگە دە نەگىزدەلگەن ەكەن. ايتۋىنشا، سونداعى قازاقتاردىڭ ارقاسىندا موڭعوليا قازىر شەتەل تۋريستەرىنىڭ نازارىن وزىنە اۋدارىپ وتىر.

«باي-ولكەدە ءوزىمىزدىڭ تىزگىنشىمىز، كولىگىمىز، اۋدارماشى ماماندارىمىز بار. وندا ءساۋىر ايىنان قازانعا دەيىن تۋريست ۇزىلمەيدى. جەلتوقساننان ساۋىرگە دەيىن كۇن سۋىق بولاتىندىقتان، كەلۋشىلەر سيرەپ كەتەدى. ونداعى قازاقتاردىڭ ەڭ ۇلكەن تويى - «Golden Eagle festival»، ياعني بۇركىتشىلەر فەستيۆالى. شەتەل تۋريستەرى دە ءدال وسى فەستيۆالدى اسىعا كۇتەدى. مەن وسى جولى قازاقستانعا كەلەردەن بىرنەشە كۇن بۇرىن سول فەستيۆال باي-ولكەدە بولىپ ءوتتى»، - دەيدى ول.

ايتسە دە، رىسبەك موڭعوليا قازاقتارىنىڭ سالت-ءداستۇرىنىڭ جىلدان جىلعا جوعالىپ بارا جاتقانىنان قاۋىپتەنەدى. سوزىنە قۇلاق اسساق، ول جاققا نارىق تا، جاھاندانۋ دا كىرىپ كەتكەن.

«قىرداعى كىسىلەر بالاسىن وقۋعا جىبەرەدى. وقۋ وقىپ كەلگەن بالا قايتا مال باعۋعا كەلمەيدى. ونىڭ اكە-شەشەسى قارتايىپ باقيعا كەتسە، ءبىر اۋلەت قىردان جوعالادى دەگەن ءسوز. موڭعوليادا قازىر ناعىز بۇركىتشىلەردەن 60-70 ادام بار. كەلەشەگى قالاي بولارىن، قۇداي بىلەدى. دەسە دە، تۋريستەردىڭ ارقاسىندا بۇركىتكە قىزىعۋشىلار دا ارتىپ كەلەدى»، - دەيدى ول.

كارىستەر موڭعولياعا جۇلدىز كورۋ ءۇشىن كەلەدى

وسىدان كەيىن رىسبەك ماسعۇت ۇلىمەن اڭگىمەمىز تۋريزم جايىندا ءوربىدى. پايىم-پىكىرىنە قۇلاق اسا وتىرىپ، ونىڭ بۇل سالادا ابدەن ماماندانىپ قالعانىن اڭعاردىق.

«الەم بويىنشا ەكونوميكالىق ءوسىمى ەڭ جوعارى ءارى الەۋەتتى سالا - تۋريزم. بۇل ءىستىڭ كوزىن تاپسا، ول قاي ەلگە بولماسىن زور تابىس اكەلەدى. مىسالى، ⅩⅩ عاسىردا الەمدىك تۋريستەردىڭ سانى 50-100 ميلليون ادامنىڭ شاماسىندا ەدى. قازىر الەمدە تۇراقتى تۋريستەردىڭ سانى 1 ميلليارد 200 ميلليون ادامنان اسىپ كەتتى. تۋريست بوپ كەلگەن ادام بارعان جەرىنە ا ق شا تاستاپ كەتەدى. سوندىقتان، ءتۋريزمنىڭ اسەرى قاي ەلگە دە مول»، - دەيدى ول.

كومپانياسىنىڭ تابىسى جايلى سۇراعىمىزدى ۇيىم ديرەكتورى سىپايىلىقپەن اينالىپ ءوتتى. «بۇيىرعانى بار. باستىسى كەلەشەگى زور» دەپ ەسەپتەيمىز دەيدى. شەتەلدىك كومپانيالارمەن قارىم- قاتىناس ۇستاپ وتىراتىن مىقتى مەنەدجەرىنىڭ، اعىلشىن، فرانسيا، قىتاي جانە كارىس تىلدەرىن بىلەتىن ءتورت مامان مەن ۆەب- ديزاينەردىڭ ارقاسىندا جاس كومپانيانىڭ تاسى ورگە دومالاپ تۇر. جەتى ادام تۇراقتى جۇمىس جۇرگىزسە، جەر- جەردەگى تىزگىنشىلەرىنىڭ جۇمىسى ماۋسىم بويىنشا، كوبىنەسە جاز ايلارىندا باستالادى ەكەن. ال كومپانيانىڭ وزىندە جۇمىس قىستا دا، جازدا دا قىزۋ. سەبەبى، 6 ميلليونعا جۋىق حالقى بار (قالا شەتىندەگى حالىقپەن قوسقاندا 10 ميلليوننان اسىپ كەتەدى) حاربين نارىعىندا تۋريستىك اگەنتتىك وشپەي، وركەندەۋ ءۇشىن قارقىندى جۇمىس جۇرگىزۋ كەرەك.

«158 مەملەكەتتى بىرىكتىرەتىن ب ۇ ۇ جۇيەسىنىڭ ۇكىمەتتىك مامانداندىرىلعان مەكەمەسى - دۇنيەجۇزىلىك تۋريستىك ۇيىمى (World Tourism Organization - UNWTO) جىل سايىن الەمدە تۋريستىك ستاتيستيكالىق ەسەپتى جۇرگىزەدى. ول ۇيىم تۋريستىك ماقساتتا ا ق شا جۇمسايتىن الەم حالىقتارىنىڭ وندىعىن - رەيتينگىن شىعارادى. ماسەلەن، قىتاي حالقى شەتەلدە نەمەسە ءوز ەلىندە دەمالۋ ءۇشىن جىلىنا 250 ملرد دوللار جۇمسايدى ەكەن. ودان كەيىنگى ورىندا – ا ق ش. ارتىنشا، رەيتينگتى فرانسيا، وڭتۇستىك كورەيا ەلدەرى جالعاستىرىپ كەتە بەرەدى. ءبىزدىڭ ماقساتىمىز - وسى تۋريستىك باعىتقا شىعىپ جاتقان قاراجاتتى ءبىزدىڭ ەلىمىزگە تارتۋ، قازاقتىڭ ەجەلگى سالت- ءداستۇرىن سولارعا ناسيحاتتاۋ»، - دەيدى رىسبەك ماسعۇت ۇلى.

- ا ق ش پرەزيدەنتى دونالد ترامپتىڭ ۇلى وتكەندە باي-ولكەگە ساياحاتتاپ قايتقانىن ەستىدىك. گاۆاي ارالدارىندا كۇنگە قىزدىرىنىپ جاتۋدان بۇرىن تانىمال ءارى داۋلەتتى تۋريستتەردىڭ موڭعوليانى تاڭداۋىنىڭ سەبەبى نەدە؟ ولاردى قىزىقتىراتىنى - كوشپەلى ءومىردىڭ سوڭعى سارقىنشاعى ما؟

- ساياحاتشىلار ءارتۇرلى ماقساتتا ساپارعا شىعادى. ەۋروپا، قىتاي، جاپونيا، كورەيا ەلدەرىنىڭ تۋريستەرىن جەكە- جەكە زەرتتەپ كوردىك. ماسەلەن، ەۋروپالىق جانە امەريكالىق تۋريستەر سالت- ءداستۇردى، مادەنيەتتەر ەرەكشەلىگىن، تابيعاتىن كورگىسى، رۋحاني ازىق العىسى كەلەدى. ولار وتكەنگە بويلاپ، تاريحتى تانىعىسى كەلەدى. وسىدان 200 جىل بۇرىن ەۋروپادا دا ءومىر باسقاشا بولدى عوي. ولار تەك موڭعوليادا ەمەس، الەمدەگى ەسكى ءومىر سالتى ساقتالعان بارلىق جەرگە قۇمار. ءبىراق، موڭعولياعا تۋريستەر قاپتاپ كەلىپ جاتىر دەسەك، ول تاعى وتىرىك. قازاقستانمەن سالىستىرعاندا از.

- قازاقستانمەن سالىستىرعاندا موڭعولياعا كەلەتىن تۋريستەردىڭ سانى از دەيسىز بە؟

- تۋريستەردىڭ سانى جاعىن سالىستىرساق، قازاقستاننان ءسال دە بولسىن از. ءبىراق ول جاقتا تۋريزم سالاسىندا قىزمەت كورسەتۋ جاقسى دامىعان.

- مىسالى؟

- ماسەلەن، قاراپايىم داياشىلىعى. سول جاعىنان موڭعوليانىڭ ارتىقشىلىعى بار. سول جەردە جۇمىس ىستەپ جاتقان كومپانيالاردى قازاقستانداعىلارمەن سالىستىرساڭىز، تاجىريبەسىنىڭ كوپ ەكەنىن بايقايسىز. ءبىراق، كەلۋشىلەردىڭ سانى بەلگىلى سەبەپتەرمەن از.

موڭعولياعا سول سەكىلدى باسقا سەبەپتەرمەن كەلەتىندەر دە بار. مىسالى، كارىستەردىڭ جەرى كىشكەنە، قالالارى ءبىر- بىرىنە جاقىن ورنالاسقان. كورەيا اسپانىندا جۇلدىز كورىنبەيدى. كارىس بالالارى جۇلدىزداردى كورمەي وسەدى دەپ ۇقساڭىز بولادى. مىنە، سوندىقتان، ولار موڭعولدىڭ جەرىنە كەلسە، جۇلدىز اتاۋلىنى تۇنىق كورۋگە بولاتىنىن ابدەن بىلەدى.

قازاقستاننىڭ تۋريزمى: سىرتتان كوزقاراس

- قازاقستانعا ءجيى كەلىپ تۇراسىز با؟

- سوڭعى رەت وسىدان ءتورت جىل بۇرىن كەلگەنمىن. ول كەزدە ەكسپو عيماراتتارى سالىنىپ جاتقان ەدى. ەكسپو عيماراتتارىنان بولەك، استانانىڭ بارلىق جەرىن كوردىم. سوندىقتان، بۇل جولى ەكسپو-نى كورۋگە ارنايى كەلىپ وتىرمىن.

- تاڭ قالدىرىپ جاتىر ما؟

- ءيا. وزگەرىستەر بولىپ جاتىر ەكەن. مەنىڭ ويىمشا، قازاقستان وركەندەۋ جولىندا جاقسى جۇمىس جۇرگىزىپ جاتىر. الەمدىك اقپارات كوزدەرىنەن دە قازاقستاننىڭ ەڭبەگىن باعالاپ، جازىپ جاتقاندار بارشىلىق.

- الەمدىك تۋريستەردى تارتا الاتىنداي قازاقستاننىڭ قانداي ارتىقشىلىعى بار دەپ ويلايسىز؟ قازاقستاننىڭ تۋريستىك الەۋەتىنە قالاي باعا بەرەر ەدىڭىز؟

- الەم ەلدەرىن ارالاپ ءجۇرمىن. ساياحاتتاپ جۇرسەڭ، الدىمەن «قايدان كەلدىڭ؟» دەپ سۇرايدى. موڭعوليادان كەلگەنىمىزدى، اڭگىمە قىزسا، قازاق ەكەنىمىزدى ايتامىز. «قازاقپىن» دەگەن كەزدە كوپ ادامنىڭ قاي ۇلت دەپ تانىماي جاتاتىنى بار. سول ءۇشىن قازاق ەكەنىمىزدى، قازاقستان دەگەن ەل بارىن تانىتقىمىز كەلەدى. سول كەزدە كەيبىر ادامداردىڭ قازاقستان تۋرالى كوزقاراسى، ۇعىمى بولەكشە سەزىلەدى.

مىسالى، «ستان» دەگەن ءسوزدى ەستىگەننەن-اق ولار قازاقستاندى اۋعانستان قاتارلى مەملەكەت دەپ ويلايدى. ياعني، بەلگىلى ءبىر دەڭگەيدە «ءوي، بۇلار قاۋىپتى مەملەكەت» دەگەن وي قالىپتاسىپ قالعان. بارىنشا ءتۇسىندىرىپ باعامىز. كەزىندە ءبىز قازاقستاننىڭ اتىن قازاق ەلى دەپ وزگەرتكەلى جاتقانىن ەستىگەنبىز. قازاق ەلى اتانسا، بالكىم، بۇل تۋريزم سالاسىنا كوپ اسەرىن بەرۋى مۇمكىن. سەبەبى، تۋريستەر ەڭ الدىمەن، قاۋىپسىزدىككە قاتتى ءمان بەرەدى. ءبىر جەرگە بارعان كەزدە ولار ەڭ الدىمەن «سول جەردە قاۋىپسىز جۇرە الام با؟» دەپ ويلايدى.

ەكىنشىدەن، قازاقستان ءوز تاۋەلسىزدىگىن العانىنا كوپ بولماعان مەملەكەت. ەندى-ەندى تانىلىپ كەلە جاتىر. مۇمكىن، كىشكەنە شەتەلگە جارناما جاساۋ كەرەك شىعار. ولاي ەتسە، قازاقستاننىڭ تابيعاتى كەرەمەت دەپ ويلايمىن. ماڭعىستاۋ جەرى، الماتى، شىعىس قازاقستاندا قانشاما ادەمى جەرلەر بار ەكەن. بارىپ كورمەسەم دە، ينتەرنەتتەن بايقاپ وتىرمىز. جوسپار قۇرىپ، ول جەرلەردى بارىپ كورۋ دە كەرەك ەكەن.

قازاقستاندا ءبىر قيىنى جابايى تابيعاتقا شىقساڭىز - قونىپ، دەمالاتىن جەر جوق. ال موڭعوليادا قىرداعى قازاق كوپ. كەز كەلگەنىنىڭ ۇيىنە بارىپ، قونا بەرەسىز. ال قازاقستاندا 100-150 شاقىرىمعا دەيىن قوناتىن ورىن تاپپاي قالۋىڭىز مۇمكىن.

- حاربيندە قالۋدى ويلاپ ءجۇرسىز بە؟

- جاھاندانۋعا بايلانىستى قازىر ادامدار الەمنىڭ تۇكپىر- تۇكپىرىندە جۇمىس ىستەي الاتىن دارەجەگە جەتتى. قازىر جاستار قاي جەردە قانداي مۇمكىندىك بار - سول جەردە جۇمىس ىستەگىسى كەلەدى. مەن بۇل ءىستى باستاۋىمنىڭ سەبەبى - ءوزىمنىڭ دە ساياحاتتى جاقسى كورۋىمدە. ءوز ىسىمە ىنتالىمىن. مىنە، سول سەبەپتى مەنىڭ ىسىمنەن ءتۇبى جاقسى ناتيجە شىعارىنا سەنەمىن! ەكىنشىدەن، تۋريزم سالاسىنىڭ ءوسىمى جىلدان جىلعا ارتىپ كەلەدى. بۇل بيزنەستىڭ كەلەشەگى وتە جوعارى. وسى ۇعىمعا سۇيەندىم. ءبىراق، كەلەشەكتە قىتايدا قالام-اۋ دەگەن وي جوق. سول جاقتا شامام جەتسە ءبىلىمىمدى شىڭداپ العىم كەلەدى. قازاقتىڭ ءبارى قازاقستانعا كەلگىسى كەلەدى. كەلە الماي جۇرگەندەرىنە بەلگىلى ءبىر سەبەپتەر بار شىعار. ايتسە دە، كەلەشەكتە قازاقستانعا كوشەمىز دەگەن وي بار. الدىمەن، ءوز باسىم حاربيندە بيزنەس جايى قالاي بولارىنا ءجىتى ءبىلىپ السام دەيمىن.

- قازاقستاننىڭ تۋركومپانيالارىمەن بايلانىستارىڭىز بار ما؟

- ءيا، ءبىر كومپانياعا حابارلاسىپ وتىرمىز. سەبەبى، قازاقستانعا دا تۋريست جىبەرسەك دەگەن ىنتامىز بار. ءبىراق، ول كىسىلەر قازاقستان تۋرالى مالىمەتتەردى اعىلشىن تىلىندە ءالى ۇسىنعان جوق. بىزگە جاقىندا جىبەرىپ قالۋى كەرەك. بىرلەسكەن جۇمىسىمىز ەندى باستالادى.

قازاقستاندا ءبىر جوبا باستاسام...

«موڭعوليادا 100 مىڭنان استام قازاق بار. سونىڭ 70 مىڭنان استامى قىردا ءومىر سۇرەدى. جىلىنا 4-6 رەت كوشىپ، مال باعادى. قالعانى قالادا. قىردا جۇرگەن قازاقتىڭ ءبارى قازاقستانعا كوشكىسى كەلگەنىمەن، ۇيرەنگەن ورتاسىنداي ءدال وسىندا جۇمىس ىستەي الا ما؟ مىنە، سول سۇراق. بالكىم، قازاقستان قانداي دا ءبىر جەر ءبولىپ، كوشپەلى ومىردەگى 60-70 مىڭ قانداسىن كوشىرىپ السا قالاي بولار ەدى؟ جاعدايى بولسا، بالكىم، سول قانداستارىڭىز كوشپەلى ومىرىمەن كەلىپ، اۋىل شارۋاشىلىعىڭىزدى ورگە سۇيرەپ، ءتۋريزمدى دە دامىتىپ بەرۋگە قاۋقارلى. موڭعولياعا كەلگەن تۋريستەر ونداعى قازاقتى قازاق دەپ بىلمەيدى. موڭعول دەپ ويلايدى. مەنى كەيدە وسى ماسەلە دە قىنجىلتادى»، - دەپ ءبىر ماسەلە كوتەرىپ وتىر رىسبەك ماسعۇت ۇلى.

ونىڭ ايتۋىنشا، ءبىر عانا بۇركىتشى قىز ايشولپاننىڭ ساياتشىلىعى موڭعوليانىڭ ەكونوميكاسىنا دا، يميدجىنە دە وڭ سيپاتتا اسەر ەتكەن.

«ارىپتەستەرىمە الماتى ءوڭىرىنىڭ تابيعاتىن كورسەتىپ، سوندا تۋريستىك بازا اشۋ تۋرالى جوبا باستاۋدى ۇسىنعانمىن. ءبىراق، قازاقستاننىڭ زاڭى قالاي؟ قالاي جۇمىس باستاپ كەتۋگە بولادى؟ سونى جاقسى تۇسىنبەي جاتقاندىقتان، جوبانى ءالى زەردەلەۋدەمىز. وسى جولى قازاقستانعا كەلۋىمنىڭ سەبەبىنىڭ ءبىرى دە وسى ماسەلەلەر بويىنشا بىلىممەن قارۋلانىپ قايتۋ. ەگەر ءبىز ۇعىساتىن بولساق، الماتى وڭىرىندە قازاق سالتىنىڭ ۇلگىسىمەن تۋريستىك بازا اشا الامىز. ول جەردە كيىز ءۇيى، بۇركىتى بار بازا اشساق دەيمىز.

بۇركىت تۇلكىنى قالاي ۇستايتىنىن كورسەتسەك، كوشپەندىلەردىڭ تۇرمىس- تىرشىلىگىن تانىتساق، تۋريستەردى كوپتەپ تارتۋعا بولادى دەگەن ويدامىن. موڭعوليادا بار نارسە نەلىكتەن قازاقستاندا بولا المايدى؟! ناعىز تابيعي، جاساندىلىقتان تىس ءومىر سالتىن الىپ كەلسەك... وسى جاعىنان جۇمىس جۇرگىزسە، تۋريستەر قازاقستانعا كوپتەپ كەلەرىنە سەنىمدىمىن»، - دەيدى رىسبەك ماسعۇت ۇلى.

- بارەكەلدى. ءىسىڭىز ىلگەرى باسسىن.

- كوپ راحمەت!

***

P. S. رىسبەك موڭعوليانىڭ دەنساۋلىق ساقتاۋ عىلىمدارى ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ قوعامدىق دەنساۋلىق ساقتاۋ ماماندىعى بويىنشا ءبىلىم العان. سولتۇستىك- شىعىس ورمان شارۋاشىلىعى ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ حالىقارالىق ساۋدا بويىنشا ماگيستراتۋراسىن بىتىرگەن. قازاق، اعىلشىن، كورەي، موڭعول، قىتاي تىلدەرىندە ەركىن سويلەيدى.

رىسبەك ماسعۇت ۇلىمەن قاۋىشتىرىپ، سۇحبات الۋعا مۇرىندىق بولعان دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ قاۋىمداستىعىنا العىس بىلدىرەمىز.

اۆتور: ايان بەكەن ۇلى