ابايتانۋشى عالىم: ادامدى تازارتۋدىڭ قۇدىرەتى - اباي ىلىمىندە

ال مودەراتورى - ادەتتەگىدەي، م. اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتى ديرەكتورى كەنجەحان ماتىجانوۆ. ءبىز مەكەمتاس اعانىڭ نەگىزگى ويلارىن وقىرمانعا ۇسىنۋعا تىرىستىق.

ابايدىڭ «تولىق ادامىن» كەيىن ءتۇسىندىم

- اباي «ۇلكەن ادام» دەگەندە نەنى ايتقىسى كەلەدى؟» دەگەن تاقىرىپتا ىزدەنىستى باستادىم. «ادامدار وسى سانالى ومىرگە كەلگەننەن كەيىن ىزگىلىك يدەياسى قايدان پايدا بولدى؟» دەگەن وي كەلدى. قىتايلار ەجەلگى كەزدە «ۋلۋچشەننىي چەلوۆەك» دەگەن ويدى ايتتى. كونفۋتسي كەلدى دە، ول ويدى توقتاتىپ تاستادى. قىتايلار - بەر جاعى. ودان ارى يران مەن ءۇندىستاندى قاراستىردى.

اۆەستادا «تارا» دەگەن ايەل قۇداي بار. ىزگىلىك سونىڭ اۋىزىنان تاراتىلىپ وتىرادى. ءبىراق ول ىزگىلىكتى يراندىقتار داستۇرگە اينالدىرا المادى. ەندى وسى وي قازاقتاردا، تۇركى ەلدەرىندە قالاي بولادى؟ سوندا «اقىي» دەگەندى بايقادىم.

«اقىي» دەگەن تۇرىكتىڭ كونە «جومارت» دەگەن ءسوزى. بۇل VII عاسىردان XI عاسىرعا دەيىن بۇكىل تۇركى حالىقتارىنىڭ ءىلىمىن تاراتىپ العان بولاتىن. نەگە ولاي؟ ەۋروپالىقتارعا ەلىكتەپ، بيزنەس جاساپ جۇرگەن تۇركىلەر وتباسىعا كەرەك اقشانى عانا قالدىرىپ، قالعان اقشانى ەلگە تاراتاتىن جومارتتىعىن بىلدىرەدى.

ول شەتەلدەگى تۇرىكتەر ەمەس، ءوزىمىزدىڭ قازاق جەرىندە بولعان. «ءبىر جىلدىعىن ويلاعان بيداي ەگەدى، ون جىلدىعىن ويلاعان اعاش ەگەدى، ماڭگىلىگىن ويلاعان ۇرپاعىنىڭ ساناسىنا ىزگىلىكتىڭ ءدانىن ەگەدى» دەيتىن قازاقتىڭ ءسوزى بار.

بۇنداي ءسوزدى ەشبىر حالىق ايتا الماعان. وسى ءسوزدى نەگىزگى كونسەپسيا دەپ ۇستاندىم. قىتاي، يران مەن ءۇندىستاندى كوردىك، ەندى تۇركىلەر نە ىستەگەن؟ تۇركىلەر نەگىزى وتە دۇرىس نارسە ىستەگەنبىز. VII عاسىر «اقىيدان» باستالدى، سودان كەيىن ءال-فارابيدىڭ «پاراساتتى ادام» دەگەن ءىلىمى شىقتى. وندا ەل باسقاراتىن ادامنىڭ 12 ءتۇرلى قاسيەتى بولۋ كەرەك دەلىنگەن.

سودان كەيىن «قۇتادعۋ-بىلىك» بار، جۋانمارتتىلىك نەگىزى سالىندى. وندا 4 كەيىپكەر، 4 ۇعىم بار. كەيىن XII عاسىردا پارسىلاردا «كابۋس-ناما» شىقتى، ول جەردە «قۇتادعۋ-بىلىكتىڭ» نەگىزى جاتىر. ودان ارى الىپ كەتكەن قوجا-احمەت ياساۋيدىڭ «ءحالالىمى» بولاتىن. وندا ايتىلاتىن نەگىزگى وي «ءحالالىن بىلمەگەن ادامدار ءومىر بويى 40 ەسەكتىڭ جۇگىن ارقالاپ وتەدى. ال ونى بىلگەندەر 40 ەسەكتىڭ جۇگىنەن ايىرىلادى» دەگەن.

قازىرگى ابايدىڭ «تولىق ادامى» دا سونداي. مەڭگەرسەڭ، ءوزىڭدى-ءوزىڭ تازالاپ شىعاسىڭ. قازىرگى زامان - دۇنيەتانىم زامانى. قىتاي، يران، ەۋروپادا ءبارىبىر دە ءبىزدىڭ تۇركى ەلدەرىنەن وزا المايدى. ساناپ بەرەيىك، ءبىرىنشى - اقىي، ەكىنشى - پاراساتتى ادام، ءۇشىنشى - جۋانمارتتىك ءىلىمى، ءتورتىنشى - ءھال ءىلىمى، بەسىنشى - ابايدىڭ «تولىق ادامى»، التىنشى - شاكارىمنىڭ «ار عىلىمى». عاسىرلار بويى دامىعان ءداستۇر، مىنە، وسى. ونى ەشكىم وزگەرتە المايدى.

العاشقى كەزدە ابايدىڭ «تولىق ادامىن» تۇسىنە المادىم. ونىڭ ابايدىڭ ولەڭدەرىندە، قاراسوزدەرىندە، شىعارماشىلىعىندا شاشىلىپ-توگىلىپ جاتقانىن ابدەن ءبارىن زەرتتەپ بارعان سوڭ كوردىم. 20 جىلداي زەرتتەپ، تاني باستادىم. ستۋدەنتتىك كەزدە اۋەزوۆتى ۇنەمى سىنعا الىپ جاتاتىن.

«ول مىناداي تەوريا شىعارىپ جاتىر» دەپ جاقتىرماي وتىراتىن. ابايدى وقىعاندا، اۋەزوۆتىڭ ول تەوريالاردى قايدان شىعارعانىن تۇسىنگەم. كوپ ويدىڭ ءبارىن ابايدىڭ ءوزى ايتىپ، مۇحتار اۋەزوۆ ونى تەك قايتالاعان. نەگىزىندە، ابايدى ءتۇسىنۋ وتە قيىن. ونى ءتۇسىنىپ كەتسەڭ، ابايتانۋدىڭ كوكەسىن كورسەتەسىڭ.

ابايدىڭ «جان تانۋ» دەگەن ولەڭى بار، وعان ءالى دە ەشكىم بارعان جوق. شاكارىم ءبىراز دامىتىپ كەتتى، ءبىراق ەۋروپا وعان جەتكەن جوق. «ەۋروپا جاندى بىلمەيدى، ەۋروپا يماندى بىلمەيدى» دەگەن ماعجان. ولار يماندى بىلمەيتىنى ەشنارسەگە سەنبەيدى. سوندىقتان دا يماندى بىلمەيدى. جاندى بىلمەيتىنى نەگە؟ ولار جاندى ءبىر ماتەرياليزاتسيا دەپ قانا بىلەدى. ادام قازىر ءومىر ءسۇردى دە كەتتى دەيدى. جان ماڭگىلىك ەكەنىن، ولمەيتىنىن بىلمەيدى. وسى ۇعىمداردىڭ ءوزى قانداي دانالىقپەن ايتىلعانى ابايدىڭ عۇلامالىعىندا جاتىر.

قيسىق جولدان قۇتقارعان باۋكەڭ بولدى

- ءبىز ءىلىمدى نە ءۇشىن كوتەرىپ وتىرمىز؟ پروبلەمانىڭ ءبارى وسىندا جاتىر. تاعدىر ءبىزدى وڭدىرعان جوق. «قازاق، نوعاي حالىقتارىن جەر بەتىنەن تۇگەل قۇرتامىز، جەردى الامىز» دەدى. قىتايمەن بىرگە قالماقتاردى بىزگە ايداپ سالدى، تاعدىر ايتەۋىر، قازاقتى امان ساقتاپ قالدى. گولوشەكين، ستاليندەردىڭ ساياساتى - ءبىزدى قۇرتۋ يدەياسى. سەبەبى ءبىزدىڭ وي-سانامىزعا يدەيا سالىنعان. گولوشەكين كەزىندە ستالينعا جازعان حاتىندا «ءبىرىنشى - ۇلتتىق ينتەلليگەنسياسىن ءبىر-بىرىنە ايداپ سالىپ، قازاقتاردى تۇتاس جويامىز» دەگەن ءسوزى بار. سول يدەيا ءوسىپ كەلە جاتقان ۇرپاقتارعا ءوتىپ كەتپەسىن دەپ جازۋىمىزدى ەكى رەت اۋىستىردى. سودان كەيىن «تاريحىن بىلمەيتىن ادامدار بىزگە كەرەگى جوق» دەدى. ءبىز ءالى كۇنگە دەيىن اكادەميكتەردەن باستاپ، ماڭگۇرت بولىپ كەلەمىز. ءسويتىپ، مەن دە ماڭگۇرتتەندىم... كەڭەس حالقىنىڭ ويلارى بارلىق جەردە ورىستار ۇستەم، باسقالارى سوعان قاراپ وتىرعان بولىپ شىعاتىن. وزبەكستاندا اۋاتكوم مۇشەلەرىنە ۇلت-ساياسي ساباعىن بەرگەندە «وياندىم». ۇلت ساياساتىنا قاتىستى قاراماعان ماتەريالىم جوق. سونداعى ويىم: كەڭەس حالقىندا قۇقىق دەگەن وي قۇردىمعا كەتتى. سول قيسىق جولدان مەنى باۋىرجان مومىش ۇلى قۇتقارعان بولاتىن.

اسپيرانتۋرادا ءۇش جىل بىرگە وقىدىق. كەيدە تۇنىمەن وتىرامىز، ايتىلاتىن دۇنيە كوپ ەدى. مەنىڭ كوزقاراسىمدى 180 گرادۋسقا وزگەرتكەن سول بولدى. لەنيننەن سوندا دا كەتپەدىم. بىردە «سەن لەنيندى ماقتايسىڭ، ول ءبىزدىڭ جەرىمىزدى الدى» دەگەندە جۇرەگىم زۋ ەتە ءتۇستى. ورىنبوردى بىزدەن الدىرعان - لەنين. سەبەبى ول جەردە قازاق، باشقۇرت، شۋاش بىرىگىپ كەتپەسىن دەگەن تاپسىرما بولۋى كەرەك. باۋىرجاننىڭ ويلارى كەرەمەت بولاتىن.

حريستيانداردىڭ ءدىني كىتاپتارىندا «تام ەست سلوۆا بوگا، سلوۆا پراۆيتەليا ميرا» دەپ ايتادى. بۇكىل حريستيان ءدىنىنىڭ كىتاپتارىندا ورتاق وي جوق، وزگەرىپ كەتكەن. وسىنداي ويلار ارقىلى ادام بىلمەيتىن قۇپيا نارسەلەردى وسى كىسىدەن الدىم. ايتىپ وتىرعان ويىم ابايدىڭ «تولىق ادامى». تولىق ادامدى كوپكە دەيىن تۇسىنبەي قويدىم. ونىڭ ءبارى دىنمەن بايلانىستى. اۋەزوۆ ونى بىلگەن، «گارمونيچنايا ليچنوست» دەگەن.

ەگەر ونى اۋەزوۆ سول زاماندا ايتقاندا، الدەقايدا بۇرىن اشىلىپ كەتەتىن ەدى. قازىر ونىڭ جۇيەسىن جاسادىق. كىتابىن ءوزىم جازىپ تاپسىردىم. استانادا اباي مەكتەبى اشىلدى. سوعان كابينەت دايىنداپ، سحەماعا ءتۇسىرىپ جاتىر. بالالار ونى تەز ءتۇسىنىپ الادى. قازاقتان قازاققا رۋح قيراتۋ ماسەلەسى ءجۇردى. سودان ءبىزدىڭ مىنەز-قۇلقىمىز بۇزىلادى. ناعىز ارىزقوي، بالەقورلار بىزدەن شىقتى. انا «اباي جولىنداعى» توبىقتىلاردى كورسەڭ...

دەگەنمەن بۇكىل قازاق سونداي ەمەس. سودان بارىپ، ءبىز بۇزىلدىق. ونباسى بولدى، ەلۋباسى بولدى، سودان 250 شتات بولدى. سوعان تالاستى، تالاسىپ بارىپ مىنەزىمىز بۇزىلدى. اباي «حالقىم قۇرىپ بارا جاتىر، وسىنى قالاي جوندەيمىن؟» دەگەن ويعا كەلدى. دۇرىس ويدى ءوزى تاراتا باستادى. ەڭ العاشقى يدەياسى «عىلىم تاپپاي ماقتانبا» نە ءۇشىن كەرەك بىزگە؟ قازىرگى زاماندا ادامزات بۇزىلىپ بارادى. كاپيتاليزم ونى بۇزباي قويمايدى. كەدەي كەدەي بولا بەرەدى، باي باي بولا بەرەدى. ول ءبىر جاقتى وي.

كاپيتاليزمگە كەلەتىن بولساق، بايمىن دەيتىن ادامدار كەدەيلەرگە بىردەڭە تامىزىپ وتىرۋ كەرەك. ايتپەسە، ول ءبىزدى بۇزادى. وسىدان باسقا ءادىس جوق دەدى. ولاي بولسا، ميللياردەرلەرگە مۇلىككە سالىق شىعارىپ، حالىقتىڭ اۋزىنا تامىزىپ وتىرماساڭ بولمايدى دەۋ كەرەك. مىسالى، كوپبالالى انالارعا ءۇي سالىپ بەرۋ. قازىر حالىق ويانعان. سوندىقتان مەملەكەت قايدان بولسا سودان تاپقان اقشانى، ۇرلانعان اقشالاردى جيناپ جىبەرسە، تالاي اقشا شىعادى.

ءسويتىپ بارىپ قازاقتىڭ كوڭىلىن تاۋىپ وتىرۋ كەرەك. قازاق قايتا ويانىپ كەلەدى. قازاقتار سۇيەگىنە باتقاننان كەيىن سويتەدى. سوندىقتان بۇل ماسەلەلەرگە تەرەڭ ويمەن قاراۋ كەرەك. كاپيتاليزم دە ءبىزدى بۇزىپ جاتىر. ولاردىڭ قۇدايى - اقشا. ءبارىمىز اقشا ىزدەپ جاتىرمىز. باسقا ەش نارسە ەمەس. سوندىقتان ادامدى ادام ساقتايدى. دۇنيەجۇزىندە ءبىر-اق ءىلىم بار، ول - ابايدىڭ «تولىق ادامى».

بۇل باسقا ەلدەردە، قىتايدا دا، ەۋروپادا دا جوق. ءالى ول ءىلىمدى تەرەڭدەتەمىز. سۇيەگىن كەلتىرىپ، سحەماسىن جاساپ قويدىق، ەتى دە پايدا بولىپ، ودان كەيىن ادامشا سويلەيتىن بولادى... رۋحاني تازالىق كەرەك - تاشكەنتكە كەيىن بارعاندا باسىلىپ، تازالانىپ باردىم. ول كەزدە «تولىق ادامدى» مەڭگەرگەنمىن. سىرداريا ينستيتۋتىنا بارعاندا ءوزىمدى تازا ۇستاۋعا تىرىستىم. سوندا دەكان، پرورەكتور بولدىم.

اقشانى قاپشىقتاپ الۋعا بولار ەدى. مەن المادىم. سەبەبى مەندە اباي بولدى. ادامدى تازارتۋدىڭ قۇدىرەتى بار ەكەنىن وزىمنەن كوردىم. اناداي ۆاگون-ۆاگون اقشا كەلەتىن جەردەن امان شىقتىم. سەبەبى ابايدىڭ ءىلىمى تازالادى. ءبىز ءوسىپ كەلە جاتقان جاستاردىڭ ءبارىن وسىلاي تازالاۋىمىز كەرەك. بالاعا ماقتاپ، جولدارىنىڭ ءبارىن كورسەتسەك ءجون بولادى.

«بەس نارسەگە اسىق بول، بەس نارسەدەن قاشىق بول» دەپ ايتىپ وتىرامىن. مىنە، وسىلاي ساباق باستايمىن. «ارالارىڭدا «وسەك، وتىرىك، ماقتانشاق، ەرىنشەك بەكەر مال شاشپاق» بار ما؟» دەپ سۇراعاندا، ولار «بار عوي» دەپ كۇلىپ وتىرادى. ءبىلىپ وتىر. ەندى ونى قايتىپ قۇرتامىز، سول جاعىن ايتامىز. سودان بارىپ «تولىق ادامعا» الىپ كەلەمىز.

ونى بىردەن قابىلداۋ قيىن. سەبەبى قازىر كۇردەلىلەندىرمەي، وڭايلاتىپ سحەماعا كەلتىردىك. بالالار ونى تەز تۇسىنەدى، ايتپەسە، ونى وقىپ الا المايدى. كىتاپ جازىپ، وڭايلاتىپ بەرمەسە، تىم كۇردەلى. مۇنىڭ قۇدىرەتى وسىندا بولىپ تۇر. سەبەبى حالقىمىزدى رۋحاني تازالاۋىمىز كەرەك. ءبارىمىز پەرىشتەمىز دەپ ويلاماڭدار، ءبارىمىز ادامدارمىز. بىزدە كۇنانىڭ ءبارى بار. سودان ارىلۋىمىز كەرەك. ونى ءبىز ءوزىمىزدىڭ ەمەس، جاستاردىڭ بويىنا ءسىڭىرۋىمىز كەرەك. ءوسىپ كەلە جاتقان سولار عوي. ولاردى تازارتىپ الساق، قوقىستىڭ ءبارى ءوزى-اق كەتىپ قالادى.

Aikyn.kz