ۇلىقبەك ەسداۋلەت: جازۋشىلار وداعى - ادەبيەتتىڭ جوعىن جوقتاۋشى، مۇڭىن مۇڭداۋشى

ءبىر عاسىرعا جۋىق ۋاقىتتا قازاق قالامگەرلەرىنىڭ مۇڭ-مۇقتاجىن جوقتاپ قانا قويماي، ۇلكەن قوعامدىق ۇيىمعا اينالعان وداق تۋرالى ق ر جازۋشىلار وداعى باسقارماسىنىڭ قازىرگى ءتوراعاسى ۇلىقبەك ەسداۋلەت ۇلى وي ءبولىستى، دەپ حابارلايدى قازاقپارات ءتىلشىسى.

بيىل جازۋشىلار وداعى قۇرىلعانىنا 85 جىل تولىپ وتىر. تاريح تۇرعىسىنان قاراعاندا از ۋاقىت ەمەس. وسى ۋاقىت ارالىعىندا جازۋشىلار وداعى قازاق قالامگەرلەرىنىڭ رۋحاني ورداسى بولىپ قانا قويماي، پايدالى قوعامدىق ينستيتۋت رەتىندە ءوزىن دالەلدەي الدى ما؟ البەتتە، قوعام ايناسى - ادەبيەت دەسەك، ادەبيەتتىڭ جوقشىسى بولىپ وتىرعان جازۋشىلار وداعىنىڭ قوعامدىق ءرولى، ميسسياسى قانداي؟

بۇگىن جازۋشىلار وداعىنىڭ قۇرىلعانىنا 85 جىل تولىپ وتىر. بۇگىنگى تاڭدا جازۋشىلار وداعىنىڭ قوعامداعى ءرولى وتە جوعارى دەسەم ارتىق ەمەس. سول زاماندا كوپتەگەن قوعامدىق شىعارماشىلىق ۇيىمدار بولدى، سونىڭ ىشىندە جازۋشىلار وداعىنا ۇقساس ەڭ العاش «القا» دەگەن ۇيىم بولدى. «القا» ۇيىمىنىڭ نەگىزىن قالاۋشىلار الاشتىڭ ارىستارى: احمەت بايتۇرسىنوۆ، جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ، ماعجان جۇمابايەۆ بولاتىن. الاش ارىستارى بۇل وداقتى قۇرۋدا ساياسي كۇرەستى قويىپ، تىكەلەي مادەنيەتكە اعارتۋشىلىققا كوڭىل ءبولىپ حالىقتىڭ مۇددەسىنە جۇمىس اتقارۋىمىز كەرەك دەگەن ماقسات قويعان.

«القا» ۇيىمى قۇرىلعان جىلدارى كوپتەگەن بالاما ۇيىمدار قۇرىلعانى دا راس. سونىڭ ىشىندە ماسكەۋدە قۇرىلعان ۇيىمدار «ليەۆ»، «پرولەتكۋلت»، «راب» دەگەن ۇيىمدارىنىڭ نەگىزى قالانعان بولاتىن. «القا» ۇيىمى وسى ۇيىمداردىڭ بالاماسى نەگىزىندە قۇرىلعان بولاتىن. جازۋشىلار وداعىنىڭ قوعامداعى ءرولى تۋرالى ايتار بولساق، «ءبىزدىڭ ادەبيەتىمىز حالىققا كەرەك پە؟ الدە ماڭىزى جوق پا؟» دەگەن سۇراققا جاۋاپ ىزدەۋدەن تۋادى. ادەبيەتتىڭ قوعامداعى ءرولى قانداي؟ جازۋشىلار وداعىنىڭ ءرولى سونىمەن انىقتالادى. جازۋشىلار وداعى ادەبيەتتىڭ جوعىن جوقتاۋشى، مۇڭىن مۇڭداۋشى، جازۋشىلاردىڭ مۇددەسىن كوزدەۋشى، جازۋشىلاردىڭ ءوزىنىڭ الەۋمەتتىك ماسەلەلەرىن رەتتەۋشى ۇيىم بولىپ تابىلادى.

عاسىرعا جۋىق تاريحى بار ۇيىمنىڭ اشىلۋىنىڭ ءوزى قوعام قاجەتتىلىگىنەن تۋىندادى ەمەس پە؟

قوعامدىق، شىعارماشىلىق ۇيىمدار كەزىندە كەرەك بولعاندىقتان، قاجەتتىلىكتەن تۋىنداعان. 1934-جىلى قازاقستان جازۋشىلار وداعى قۇرىلدى. 1932-جىلدان باستاپ ءىلياس جانسۇگىروۆ، بەيىمبەت مايلين، ساكەن سەيفۋللين وداقتىڭ باسى-قاسىندا ءجۇرىپ ەكى جىلدىڭ ىشىندە قالانعان. جازۋشىلار وداعىنىڭ ءبىرىنشى ءتوراعاسى الاشتىڭ ارىسى، ءبىزدىڭ بايتەرەگىمىز - ءىلياس جانسۇگىروۆ. جازۋشىلار وداعىنا ساياساتتا ارالاسقان ءسات تە دە بولدى. دەگەنمەن سول زاماندا سوۆەتتىك پارتيا بيلەپ تۇرعاننان كەيىن، حالىق وسى پارتيانىڭ باعىتىن ۇستاندى. سول زۇلمات زامانداردا جازۋشىلاردىڭ كوبى كەتتى. جازۋشىلار قوعامنىڭ قاي سالاسى بولماسىن بەلسەندى ارالاستى. 20-عاسىردىڭ 20-30-جىلدارىندا قالامگەرلەرىمىزدىڭ كوبى «ەنتسيكلوپەديست» بولدى. قانداي وقۋلىق، قانداي قۇرال كەرەك ءبارىن ءوز قولدارىمەن جاسادى. بۇل ولاردىڭ تەرەڭ ءبىلىمىن، پايىم-پاراساتىن كورسەتەتىن كورسەتكىش دەپ ويلايمىن.

ۇلت ءۇشىن وقۋلىقتار جازىپ، قىزمەت ەتكەندەرى ءۇشىن سول زاماننىڭ قۇربانى بولىپ كەتتى. جازۋشىلار وداعى ودان بەرگى جىلداردا دا تالاي وتكەلدەن ءوتىپ كەلەدى. قالاي بولعاندا دا كورنەكتى ۇلكەن قالامگەرلەردىڭ ىشىندە دۋالى اۋىز، ەل ءسوزىن سويلەي الاتىن قايراتكەر قايسار قالامگەرلەر قاي كەزدە دە بولعان. جازۋشىلار وداعىنىڭ ءرولى قانداي دەگەندە باسقا شىعارماشىلىق ۇيىمدارمەن سالىستىرۋعا بولادى. باسقا شىعارماشىلىق ۇيىمدار تەك شىعارماشىلىقپەن اينالىسىپ وتىرسا، ءبىزدىڭ جازۋشىلار وداعى قوعامدىق ماسەلەلەرگە ارالاسىپ وتىر.

تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزۋگە جازۋشىلار وداعى ۇلكەن ۇلەس قوستى. جاريالىلىق كەزەڭى مەن قايتا قۇرۋ كەزەڭىندە دە جازۋشىلار وداعى بەلسەندىلىك كورسەتتى. تاۋەلسىزدىكتەن بەرگى كەزەڭدە دە ءتىلدىڭ مارتەبەسى، مەملەكەتتىك تىلگە اينالۋى - بارلىعى جازۋشىلاردىڭ جۇمىسى. ءتىل ماسەلەسىن دە ەڭ العاش بولىپ جازۋشىلار كوتەردى. 1924-جىلى ساكەن سەيفۋللين قازاق ءتىلىن «كەڭسە» تىلىنە اينالدىرامىز دەگەن ماقالا ۇسىنعان بولاتىن. ءبىز كيرگيز بولىپ جۇرگەندە قازاق دەگەن اتىمىزدى الۋىمىز كەرەك دەگەن تاعى دا ساكەن سەيفۋللين. كوپتەگەن ەلدەردە «وتان» دەگەن ۇعىم بولعان جوق، بارلىعى «رودينا» دەپ اتاپ جۇرگەن بولاتىن.

1920-جىلدارى وسى وتان ءسوزىنىڭ قالىپتاسۋىنا تاعى دا ساكەن سەيفۋللين ۇلەسىن قوسقان. وسىنداي ارىستارىمىزدىڭ الدىندا ۇلت رەتىندە بارلىعىمىز قارىزدارمىز. قازىر ءبىز تاۋەلسىز مەملەكەتتە ءومىر ءسۇرۋىمىزدىڭ بىردەن-ءبىر ارقاسى وسى قالامگەرلەردىڭ ەڭبەگى.

جازۋشى ىقپالدى، ەل الدىندا ءسوزىن ايتا بىلەتىن ۇيىتا بىلەتىن ادامدار. جازۋشى ولجاس سۇلەيمەنوۆ پوليگوندى جاۋىپ، «سەمەي نيەۆادا» قوزعالىسىن قۇردى. تاعى دا وسىنداي ۇلت قاۋىپسىزدىگى مەن دەنساۋلىعىنا كەلگەندە جازۋشىلار ۇلكەن قوزعالىس تۋدىرا ءبىلدى. پوليگون سول دۇمپۋمەن جابىلدى. ولجاس كوتەرمەسە شىعار ما ەدى؟ جابۋلى قازان جابۋلى بولاتىن. ارال تەڭىزىنىڭ مۇشكىل حالىن دە جىرعا قوسقان مۇحتار شاحانوۆ. قالاي بولعاندا دا ءبىزدىڭ جازۋشىلار وداعى - ادەبيەتىمىزدىڭ جوقشىسى، جازۋشىلارمىزدىڭ جوقشىسى.

جازۋشىلار وداعىنىڭ ميسسياسى مەن تاريحىن تىلگە تيەك ەتتىڭىز. ەندى الداعى بولاشاقتا بۇل ۇيىم قانداي جوسپارلار قۇرىپ وتىر؟ الەمدىك ادەبيەتپەن بايلانىستى ارتتىرۋدا قانداي شارالار جۇزەگە اسىپ جاتىر؟

قازاق ادەبيەتى 1973-جىلى الەم ادەبيەتىمەن بايلانىسىن ءۇزىپ الدى. 1973-جىلى ەۋروپا ەلدەرىمەن بايلانىس ۇزىلسە دە، رەسەي، قىرعىستان، وزبەكستان، ياكۋتيا ەلدەرىمەن بايلانىسى توقتاعان ەمەس. 1973-جىلى ولجاس سۇلەيمەنوۆ پەن ءانۋار ءالىمجانوۆتىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن ازيا، افريكا جازۋشىلار 5- كونفەرەنتسياسى وتكەن بولاتىن. ادەبيەتىمىز ءوز قازانىمىزدا قايناي بەرمەي، الەمدىك دەڭگەيگە ۇمتىلسا دەگەن ۇسىنىس بار. قازاق ادەبيەتىنىڭ قۇدىرەتىن، بايلىعىن بۇكىل الەم تانىسا دەگەن ماقسات بار. ەلوردامىز استانانىڭ 20 جىلدىعىنا وراي ۇلكەن حالىقارالىق فەستيۆال وتكىزدىك. 20-30 ەلدەن اقىندار باس قوسىپ ءبىزدىڭ ادەبيەتىمىز بەن ۇلتىمىزدى جىرلاعان بولاتىن. بيىلعى ەڭ ۇلكەن شارۋامىز - ازيا جازۋشىلارى اراسىنداعى ۇلكەن فورۋم ۇيىمداستىردىق. ازيا مەملەكەتتەرىندە 45-44 مەملەكەت بولسا، سونىڭ ىشىندە 38 ەلدىڭ جازۋشىلارى كەلىپ قاتىستى. كورشىلەس ەلدەردىڭ ادەبيەتشىلەرى قازاق قانداي ەل ەكەنىن، ادەبيەتىمىزدى تانىپ كەتكەن بولاتىن. ءبىزدىڭ جازۋشىلارىمىز باسقا وداقتارمەن ەتەنە ارالاسىپ، دوس، قالامداس، سەرىكتەس تاپتى.

بۇگىنگى جازۋشىلار وداعىنىڭ 85 جىلدىعى - تەك جازۋشىلارىمىزدىڭ عانا ەمەس، ادەبيەتىمىزدىڭ دە مەرەي تويى. سونىمەن قاتار، «قازاق ادەبيەتى» گازەتىنىڭ دە مەرەيتويى. وداقتى قۇرعان ءۇش بايتەرەك - ساكەن سەيفۋللين، بەيىمبەت مايلين، ءىلياس جانسۇگىروۆ ارىستارىمىزدىڭ 125 جىلدىق مەرەيتويى. مەرەيتويعا 9 ەلدىڭ جازۋشىلار وداعى باسشىلارى شاقىرىلىپ وتىر. ەل پرەزيدەنتى ۇلكەن كوڭىل ءبولىپ وتىر.

جازۋشىلىق – بەلگىلى ءبىر كاسىپتەن گورى جۇرەك قالاۋىنا جاقىن. قازىر تەك قالاماقىعا شىعارماشىلىق ادامدارى كۇن كورە المايتىنى ايدان انىق. ءبىر عالامات شىعارمالار تۋدىرۋ ءۇشىن دە كۇي كەرەك. قازىرگى جازۋشىنىڭ جاعدايى قالاي؟

قازاق جازۋشىلار وداعىنىڭ بۇگىنىنە ءتاۋبا دەيمىز. تۇرىكمەنستان جانە كوپتەگەن ەلدەردە جازۋشىلار وداعى جابىلىپ قالدى. رەسەي مەملەكەتتەرىندە جازۋشىلار وداعى ەكىگە ءبولىنىپ كەتتى. بۇرىنعى عيماراتتارىنان ايرىلىپ قالدى، بارلىعى جەكەشەلەنىپ كەتتى. باعىمىزعا وراي، ءبىز بارلىق قۇندىلىقتارىمىزدى ساقتاپ قالدىق. شاشىلىپ كەتكەن دۇنيەلەرىمىزدى يگىلىككە ۇقساتاتىن بولامىز. جازۋشىلار وداعىنىڭ شىعارماشىلىق ءۇيىن ساناتوريگە اينالدىردىق. شيپاجايدى جازۋشىلارعا تومەن جەڭىلدىكپەن ۇسىنىپ وتىرمىز. جازۋشىلار وداعىنىڭ عيماراتى بيىل عانا كۇردەلى جوندەۋدەن ءوتىپ جاتىر.

جىل سايىن جازۋشىلاردى قولداۋ ماقساتىندا پرەزيدەنت گرانتى بەرىلىپ كەلەدى. ودان تىس قالعان جازۋشىلارعا وبلىس اكىمدىكتەرىمەن بايلانىس ورناتا وتىرىپ، گرانت بولۋگە ات سالىسىپ جاتىرمىز. الماتى قالاسىنىڭ وزىندە 150 جازۋشىعا گرانت بەرىلەدى. كەلەسى جىلى قالاداعى بارلىق جازۋشىعا گرانت ءتيىپ قالۋى مۇمكىن. بيىل الماتى قالاسىنىڭ اكىمى كوپتەگەن كىتاپتارى جارىق كورمەي قالعان جازۋشىلارمىزعا كومەك قولىن سوزىپ جاتىر.

ءبىز بارلىق جازۋشىلاردىڭ ءتىزىمىن بەردىك. بيىلدىڭ وزىندە جازۋشىلار وداعى مۇشەلىگىنە 400 گە جۋىق ءوتىنىش ءتۇستى. جالپى قازاقستان بويىنشا 800 گە جۋىق مۇشە بار. ولاردىڭ 600 گە جۋىعى زەينەت جاسىنداعى ادامدار. مەنىڭ ويىمشا، قازىر ءبىز جاس ۇرپاقتى كوتەرىپ، شىعارماشىلىعىنا قولداۋ بەرۋىمىز كەرەك. ادەبيەتىمىزدىڭ كۇشى جاستاردا، ادەبيەتتىڭ كەلەشەگى دە جاستاردا. ءبىز جاستاردى مۇشەلىككە الىپ، قامقور بولىپ، جاعداي جاساۋىمىز كەرەك.

جازۋشىلار وداعىنا مۇشە بولۋ ءۇشىن قانداي تالاپتار بار؟

جازۋشىلار وداعىنا مۇشە بولۋدىڭ وزىندىك كريتەريلەرى بار. وداققا مۇشە بولۋ ءۇشىن جازۋشىنىڭ تالانتى بولۋ كەرەك، كەم دەگەندە ءۇش كىتابى جارىق كورۋ كەرەك. ول كىتابى تانىمال بولسا، ءۇش بەلگىلى ۇلكەن جازۋشى كەپىلدەمە بەرۋ كەرەك. كەلىپ تۇسكەن ءوتىنىشتى ءبىزدىڭ قابىلداۋ كوميسسياسى قارايدى. كوميسسيا قۇرامىنا 20 عا جۋىق تاجىريبەلى، قالامگەر كىرەدى. سول كىسىلەردىڭ قاراۋىمەن وداققا مۇشە بولا الادى. وداقتا تالانتتى جاس جازۋشىلارىمىز جەتەرلىك. جاقىندا «رۋح» دەگەن كونكۋرس ءوتتى. قانشاما اقىن- جازۋشىلار وسى كونكۋرس ارقىلى تانىلدى. شابىت فەستيۆالىندە دە تالانتتى جاستار جۇلدە الىپ ءجۇر.

باس جۇلدە، 1-ورىن العاندارىنىڭ اراسىندا جەردە قالعان بىرەۋى جوق. شىعىس قازاقستاندا 4 جىل قاتارىنان «شىعىس شىنارى» دەيتىن ءمۇشايرا وتكىزدىك. «التىن توبىلعى» دەيتىن پرەزيدەنت قورىنىڭ كونكۋرسى جانە بار. بىلتىر «نۇر وتان» پارتياسىمەن مەموراندۋمعا قول قويىپ، جاس اقىن جازۋشىلاردى قولداۋ ماقساتىندا «ۇلى دالا» دەيتىن كونكۋرس اشتىق. بيىل وسى بايقاۋدى جالعاستىرايىق دەپ جاتىرمىز. بۇل كونكۋرستا 15 كە جۋىق سىيلىق تارتۋ ەتىلمەك.

ءبىز ءبىر جىلدىڭ ىشىندە 135 مەرەي توي وتكىزدىك. 1 جىلعا شاققاندا قاربالاس جۇمىس ىستەدىك. قازاقستاننىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىندە ءابىش وقۋلارى، فاريزا اپامىزدىڭ وقۋلارى ءوتىپ جاتىر. كەلەسى جىلى اباي اتامىزدىڭ 175 جىلدىعى، ءال-ءفارابيدىڭ 1150 جىلدىعى، التىن وردا مەملەكەتىنىڭ قۇرىلۋىنا 750 جىل تولۋىنا جازۋشىلار وداعى باسى-قاسىندا ءجۇرىپ، ۇيىمداستىرۋ شارالارىنا كىرىسەدى.

اڭگىمەڭىزگە راحمەت!

اۆتور: گۇلميرا ءعوسمانالي