پاندەميا: تاريح تۇرعىسىنان پايىمداۋ

تارلان تاريحقا جۇگىنسەك، ادامزات بالاسىنا بىرنەشە رەت وبا ىندەتى كەلىپ، ميلليونداعان ادامداردىڭ ءومىرىن جالماعانىن كورەمىز. ماسەلەن، ساق- سكيف داۋىرىندە دە اتالعان ىندەتتىڭ بار بولعاندىعى تۋرالى دەرەكتەر كەزدەسەدى. ب. ز. د. III عاسىرلاردا سكيفوپول دەپ اتالعان قالانى وبا اۋرۋى جايلاعانى تۋرالى گرەك جازبالارىندا باياندالادى. ەۋروپا عۇندارىنىڭ يتاليانى تاستاپ شىعۋىنىڭ ءبىر سەبەبى دە وسى وبا ەدى. قىتاي جىلنامالارىندا ىشبارا بيلىك ەتكەن جىلدارى تۇرك قاعاناتىن زۇلمات اشتىق جايلاپ، حالقىنىڭ اراسىندا وبا ىندەتى تاراعاندىعى ايتىلادى. سول ۋاقىتتا تۇركتەر اس ورنىنا سۇيەكتى ۇنتاقتاپ جەۋگە ءماجبۇر بولدى دەيدى.

يسلام تاريحىندا دا حالىق اراسىندا كوپتەگەن جۇقپالى اۋرۋلاردىڭ پايدا بولىپ، ونى ەمدەۋ جانە الدىن الۋ شارالارى تۋرالى حاديستەر ساقتالعانى بەلگىلى. ​ جالپى ادامزات تاريحىندا ەجەلگى داۋىرلەردەن قازىرگى ۋاقىتقا دەيىن وبانىڭ پاندەمياعا ۇلاسقان ءۇش كەزەڭى بولعان. ولاردىڭ العاشقىسى - ب. ز. 541 -جىلى باستالعان جانە «يۋستينيان وباسى» رەتىندە بەلگىلى بولعان ىندەت. ەكىنشىسى 1330 -جىلدارى جايىلىپ، اراعا جىلدار سالىپ XIX عاسىردىڭ ورتاسىنا دەيىن جالعاسقان «قارا ءولىم» دەپ اتالعان وبا.

ال «بومباي وباسى» (قازىرگى مۋمباي قالاسىنىڭ اتى) دەپ اتالاتىن ءۇشىنشى ەپيدەميا XIX عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا وڭتۇستىك- شىعىس ازيادان شىعىپ، بۇكىل الەمگە تارادى جانە ⅩⅩ عاسىر ورتاسىنا دەيىن سوزىلدى. يۋستينيان وباسى 541 -جىلدان 750 -جىلعا دەيىن سوزىلىپ، سالدارىنان 50 ميلليوننان استام ادام قايتىس بولعان، ءتىپتى ىندەتتىڭ قاتتى ورشىگەن تۇسىندا كۇنىنە مىڭداعان ادام قايتىس بولعان. بۇل تۋرالى بەلگىلى ۆيزانتيالىق تاريحشى پروكوپيي كەساريسكي بىلاي دەپ جازادى: «بۇل وبادان ەشكىم قۇتىلا المادى، ءتىپتى ۇڭگىر مەن ارالعا، تاۋ مەن تاسقا قاشقاندار دا… كوپتەگەن ۇيلەر قاڭىراپ قالدى. ساۋدا- ساتتىق توقتاپ، بارلىق شەبەرلەر شەبەرحاناسىن تاستاپ كەتتى».

​ ورتا عاسىرداعى ەكىنشى الەمدىك پاندەميا سانالعان الاپات ىندەتتىڭ ءبىرى - «بۋبون وباسى» نەمەسە «قارا ءولىم» دەپ اتالدى. اراب دەرەكتەرىندە «قارا ءولىم» وباسىمەن اۋىرعان ادامدار ءۇش كۇن ىشىندە قايتىس بولاتىنى جانە ولگەن سوڭ دەنەسى قارايىپ كەتەتىندىگى جازىلعان. امەريكالىق زەرتتەۋشى ۆ. ماكنيللانىڭ پىكىرىنشە، ەۋرازيا قۇرلىعىن تۇگەل شارپىعان بۇل ىندەت 1331 -جىلى وڭتۇستىك- قىتايداعى حۋبەي پروۆينتسياسىندا شارىقتاۋ شەگىنە جەتىپ، 1333 -جىلى سولتۇستىك قىتاي، جوڭعاريا، موڭعوليا مەن مانچجۋرياعا دەيىن جايىلعان. بىرنەشە جىلدان كەيىن، 1338-1339 -جىلدارى ىستىقكول ماڭىندا تىركەلىپ، 1341-1342 -جىلدارى وزبەك حان تۇسىنداعى التىن وردا - ۇلىق ۇلىس دالاسىنا جەتكەن دەگەن پىكىرلەر بار.

ورتاعاسىرلىق جىلنامالاردا اتالعان ىندەت وردانىڭ ەدىلدەن كاۆكازعا، سولحاتادان (ەسكى قىرىم قالاسى) حورەزمگە دەيىن تارالىپ، ءار كۇنى مىڭداعان ولىكتەر كومىلەتىنى جازىلعان. ارحەولوگتاردىڭ زەرتتەۋىنشە، وسى ىندەتتىڭ سالدارىنان ۇلىق ۇلىس قالالارى يەسىز قالىپ، ءومىر ءسۇرۋىن توقتاتقان ەكەن. ورتالىق ازياداعى كوپتەگەن قالالاردىڭ دا قاڭىراپ قالۋىنىڭ ءبىر سەبەبى وسى وبا ىندەتى بولسا كەرەك. التىن وردا - ۇلىق ۇلىس تەرريتورياسىنداعى وبا اۋىرۋىنىڭ نەگىزگى وشاقتارى كاۆكاز ايماعى، كاسپيي ماڭى مەن ەدىل- ورالدىڭ دالالى جازىقتارى بولدى.

XIV عاسىردىڭ ورتاسىنا تامان ورشىگەن بۇل ىندەتتىڭ ورتالىق ازياعا تارالۋىنىڭ ءبىر سەبەبى كليماتتىڭ وزگەرۋى، ءارتۇرلى كەمىرگىشتەردىڭ (تىشقان، سۋىر، ەگەۋقۇيرىق) جاپپاي مەكەن اۋىستىرۋى، قۇرعاق ءارى قاتال تابيعات پەن ەگىن شارۋاشىلىعى اسەر ەتسە كەرەك. بەلگىلى تۇركولوگ يۋلاي شاميلوعلىنىڭ پىكىرىنشە، وبا اۋرۋى جوشى ۇلىسىنىڭ اۋماعىندا بىرنەشە مارتە بولعان: العاش رەت 1345- 1346 -جىلدارى شارىقتاپ بارىپ، كەيىننەن 1364، 1374، 1396 -جىلدارى قايتا ورالىپ سوققان. 1346 -جىلى وبا ىندەتى ۇلىق ۇلىس بيلەۋشىلەرى وزبەك حان مەن جانىبەك حان تۇسىندا قاتتى ءورشيدى. بۇل جىلدارى وبادان ادام شىعىنى بولعانىمەن، ىندەت ۇلىق ۇلىستىڭ مەملەكەتتىك قۇرىلىمىنا ايتارلىقتاي كەرى اسەرىن تيگىزبەدى. ءدال وسى كەزەڭدە وردانىڭ ورتالىعىن ساراي باتۋدان ساراي بەركەگە اۋىستىرۋى كەزدەيسوق بولماسا كەرەك.

ال 1374 -جىلعى وبا ىندەتى ۇلىق ۇلىستىڭ بارلىق ايماعىنا تاراپ، وعان جازدىڭ شىلىڭگىر ىستىعى مەن قىستىڭ ۇزاققا سوزىلۋى قوسىلىپ، مال- جان قىرىلىپ، اياعى ۇلى جۇتقا اينالادى. بۇل جىلدار ۇلىق ۇلىس ءۇشىن اۋىر كەزەڭ بولدى. سالدارىنان بۇكىل ەۋرازيانى شارپىعان «قارا ءولىم» وباسىنىڭ ەكىنشى جانە ءۇشىنشى كەزەڭدەرى ۇلىق ۇلىستىڭ ەتنيكالىق قۇرىلىمىنا، ساياسي ەكونوميكالىق الەۋەتىنە، قاراماعىنداعى يەلىكتەردىڭ ىقپالىنا، قالالاردىڭ دامۋىنا كەرى اسەرىن تيگىزدى.

1440- 1470 -جىلدارداعى وبا ىندەتىنەن كەيىن ۇلىق ۇلىس قۇلدىراۋعا اينالدى. ءدال وسى كەزەڭدە ساياسي ۇستەمدىگى السىرەپ، ماسكەۋ كنيازدىعى، قىرىم، قازان جانە ءسىبىر حاندىقتارىنىڭ قۇرىلۋىنا اسەر ەتتى. وسىلايشا، وبا ىندەتىنىڭ سالدارىنان تاريح دوڭگەلەگى كەرى اينالىپ، ۇلىس قاراماعىنداعى يەلىكتەر مەن رۋ- تايپالار بىرلەستىگى جەكە حاندىق بولىپ شىعۋىنا سەبەپ بولدى. اراب جىلناماشىسى ال- ايني جەر ءجۇزىن جايپاعان بۇل ىندەتتى بىلايشا سيپاتتايدى:

«749 -جىلى حالەب، سيريا جانە ەگيپەت جەرلەرىنە تارالعان وبا ىندەتى 750 -جىلعا دەيىن جالعاستى. دەرت جۇقتىرعان ادامدار قان قۇسىپ، ءۇي- جايلارىنان بەزىپ كەتتى. مىسىر مەن كايردە ءبىر كۇندە 20 مىڭ، حالەبتە 5 مىڭ، شامدا مىڭداعان ادامدار، ياعني حالىقتىڭ 2/3 قىرىلىپ قالدى. حالىق بۇل ىندەتتى ۇلى جۇت دەپ اتادى». كەيبىر جىلنامالاردا ءبىر كۇندە 900 مىڭعا جۋىق ادام قايتىس بولعان دەيدى. بولجام بويىنشا «قارا ءولىم» وباسىنان 200 ميلليونعا جۋىق ادام قايتىس بولعان ەكەن. ۇزاق جىلدارعا سوزىلعان ىندەتتىڭ سالدارى جاھاندىق ەكونوميكا مەن ساياساتتىڭ وزگەرۋىنە زور ىقپال ەتتى.

سوڭعى جىلدارى عىلىمي ورتادا «قارا ءولىم» وباسىنىڭ ەكونوميكا مەن قوعامنىڭ دامۋىنا تيگىزگەن اسەرى تۋرالى قايتا پايىمداۋلار جاسالدى، بۇل تۋرالى تاياۋ شىعىس، قىتاي جانە باتىس ەۋروپاعا قاتىستى زەرتتەۋ ناتيجەلەرى الىنعانىمەن، نەگىزگى وشاقتارىنىڭ ءبىرى سانالعان جوشى ۇلىسى تەرريتورياسى تىس قالىپ كەلەدى دەيدى زەرتتەۋشىلەر.

دەگەنمەن، يوحاننەس كراۋزە باستاعان زەرتتەۋشىلەر توبى وبانىڭ پايدا بولۋى مەن تارالۋى تۋرالى بارسەلونا، بۇلعار جانە ەلۆانگەن قالالارىنداعى ورتاعاسىرلىق جەرلەۋ ورىندارىنان الىنعان ارتەفاكتىلەرگە راديوكومىرتەكتى كەڭىنەن تالداۋ جاساپ، ناتيجەسىندە بارسەلونا (1300- 1420)، بۇلعار (1298- 1388)، ەلۆانگەن (1486- 1627) وبا ىندەتى تارالعان جەرلەر ەكەندىگى انىقتالىپ وتىر.

وسى ورايدا، تالاي ناۋبەتتى باستان وتكەرگەن قازاق حالقى دا «جۇت جەتى اعايىندى» دەپ، وبا، شەشەك سەكىلدى جامان اۋرۋلاردى سولاردىڭ بىرىنە ساناپ، ولار تۋرالى ءجونسىز ءسوز قوزعاماۋعا تىرىسقانىن ايتۋ ءلازىم. عالىمدار ەۋرازياداعى «قارا ءولىم» وباسى جاھاندىق كليماتتىڭ وزگەرۋىمەن تىكەلەي بايلانىستى پايدا بولعان دەپ پايىمدايدى. زەرتتەۋشى كەمپبەللدىڭ مالىمدەۋىنشە، اتالعان ىندەت العاش رەت تسينحاي- تيبەت تاۋلى ايماعىندا كەمىرگىشتەردەن ادامدارعا جۇققان. ءبىراز جىلداردان سوڭ ەۋروپاعا وتكەن.

«قارا ءولىم» وباسىنىڭ ورتالىق ازيادا كەڭىنەن تارالعانى جونىندە تاريحي دەرەكتەردە ساقتالعان. ىستىقكول ماڭىنداعى ەپيتافيالىق ەسكەرتكىشتىڭ بىرىندە: «مۇندا قۇتىلىق جەرلەنگەن. ول حانشاسى ەكەۋى وبادان قايتىس بولعان»، دەپ جازىلعان.

ارحەولوگ عالىم د. حۆولسون ىستىقكول ماڭىنداعى 200-گە تارتا ەسكەرتكىشكە زەرتتەۋ جۇرگىزە كەلە، 1338-1339 -جىلدارعا جاتاتىن 72 قابىر وبادان قايتىس بولعاندارعا ورناتىلعان دەگەن پىكىرگە توقتايدى. سونىمەن قاتار، سولتۇستىك كاۆكاز بەن ەدىل القابىندا ورناتىلعان كوپتەگەن قۇلپىتاساتالعان ىندەتتەن قايتىس بولعاندارعا ارنالعان دەگەن پىكىرلەر دە بار. وبا سەكىلدى جەدەل جۇقپالى ىندەتتەردىڭ نەگىزگى تاسىمالى ادامي فاكتورلار. ناقتى ايتقاندا ساۋدا- ساتتىق سەكىلدى قارىم- قاتىناس تۇرلەرى اۋرۋدىڭ تارالىپ، ءورشىپ كەتۋىنە تىكەلەي اسەر ەتكەن.

ماسەلەن، قىتايدىڭ سولتۇستىگىندە پايدا بولعان «قارا ءولىم» وباسى اۋەلدە سۋىر، ەگەۋقۇيرىق سەكىلدى كەمىرگىشتەردەن جۇعىپ، ۇلى جىبەك جولى ارقىلى ەۋروپاعا تارالدى دەگەن پىكىر بار. ەۋروپا حالقىنىڭ ۇشتەن ءبىر بولىگىن جالماعان اتالعان ىندەت الدىڭعى ازيا جانە جەرورتا تەڭىزى جاعالاۋىنا دەيىن جەتىپ، ايلاقتار ارقىلى ىشكى ايماقتارعا جايىلعان.

وسمان يمپەرياسى تۇسىندا دا حالىق اراسىندا كوپتەگەن وبا ىندەتى تارالىپ، اسىرەسە «قارا ءولىم» اۋرۋى اسقىنعان. ەكىنشى وسمان سۇلتانى ورحان گازي بۋرسادا وسى اۋرۋدان قايتىس بولعان دەگەن دەرەكتەر بار. فاتيح سۇلتان مەحمەتتىڭ ىندەت سالدارىنان ستامبۋلدان شىعىپ، بالقان قالالارىن بىرىنەن سوڭ ءبىرىن باسىپ الۋى وبادان قۇتىلۋدىڭ ءبىر امالى بولعان دەسەدى. ال شىن مانىندە، كونستانتينوپول 1361-62 -جىلدارى وبانىڭ وشاعى بولاتىن.

كەيبىر مالىمەتتەردە وبانىڭ تارالۋىنا اسكەري شابۋىلداردىڭ اسەر ەتكەنى جازىلادى. وسمان يمپەرياسىنىڭ 1453-1600 -جىلدارداعى جورىقتارى وبا ىندەتىنىڭ تارالۋىن كەڭەيتە ءتۇستى. ياعني ۋربانيزاتسيا جاعدايى ەپيدەميالىق اۋرۋلارعا قولايلى ورتا تۋدىردى. وسمان يمپەرياسىنىڭ ىندەتكە قارسى كۇرەسىندە XVI عاسىردىڭ وزىندە كارانتيندىك تاجىريبەنى كەزدەستىرۋگە بولادى. مىسالى وبا وشاعى بولعان ستامبۋل جەتى جىل بويى وقشاۋلاندىرىلدى. قۇجاتتاردا 1501 -جىلعى وبا ىندەتىندە قالا حالقىنىڭ 1/4 بولىگى، باسقاشا ايتقاندا، شامامەن 25000 ادام قايتىس بولدى. 1592 جانە 1648 -جىلدار ارالىعىندا وبادان كۇن سايىن ادام قىرىلعان.

وسمان يمپەرياسىنىڭ ەڭ كۇشتى كەزەڭىندە، سافاۆيلەر مەن بابۋر مەملەكەتتەرىنىڭ دامىعان شاعىندا، XVI عاسىردا ساۋدا جولدارىنىڭ قوزعالىسى مەن قاۋىپسىزدىگىن ارتتىرۋدى قامتاماسىز ەتەتىن جاڭا ايماقتار مەن كوممۋنيكاتسيالىق جەلىلەردىڭ قۇرىلۋىمەن وبانىڭ بۇرىنعىدان گورى جەدەل ءارى كەڭ جايىلعانى بايقالادى. XVII عاسىردىڭ اياعىنان باستاپ باتىس ەۋروپادا وبا قاۋپى ازداپ سەيىلسە دە، وسمانلى گەوگرافياسىندا ساۋدا جولدارى ارقىلى تارالا بەردى. يزمير، الەپپو جانە سالونيكي سياقتى ساۋدا ورتالىقتارى، اسىرەسە استاناسى ستامبۇل قالاسى وبا ىندەتىنە بايلانىستى ۇلكەن شىعىندارعا ۇشىرادى.

1830 -جىلدارى ىسكە اسىرىلا باستاعان كارانتيندىك شارالار ناتيجەسىندە وبا اۋرۋى ءىشىنارا باقىلاۋعا الىنىپ، ىندەت بۇرىنعى كۇشىنەن ايرىلدى. الايدا، ەڭ باستىسى، وبادان گورى قاۋىپتى تاعى ءبىر جۇقپالى اۋرۋ - تىرىسقاق وسى كەزەڭدە عالامدىق قاۋىپكە اينالدى. ءۇندىستاندا جەرگىلىكتى سيپاتتا كورىنگەن تىرىسقاق اۋرۋى 1817 -جىلدان باستاپ ازيا، افريكا، ەۋروپا جانە امەريكاعا تەز تاراپ، عاسىر پاندەمياسىنا ۇلاستى. وسمان ەلىندە ءبىر تۇتانعان اۋرۋ وشاعى تۇرلىشە جالعاسىپ، كەيدە 50 جىلعا دەيىن سوزىلدى. مۇنداعى ەپيدەميالىق اۋرۋلار ⅩⅨ عاسىردىڭ سوڭىنا دەيىن قانشا ادامنىڭ ءومىرىن قيعانىن بولجاۋ مۇمكىن ەمەس.

بۇل ۇرەيلى ىندەتپەن بىرگە ەۋروپانىڭ كوپتەگەن قۇندىلىقتارى وزگەردى. ەۋروپادا وبا ىندەتى ەتەك العاندا ولار ناداندىقتى تاستاپ، شىعىسقا بەت بۇرىپ، يبن سينا سياقتى عۇلامالاردى وقي باستاعان. ايگىلى يبن سينانىڭ «قانۋن» كىتابىندا الاپەس، قىشىما، شەشەك، وبا، تۋبەركۋلەز سياقتى اۋرۋلاردىڭ جۇقپالى ەكەنىن انىقتاپ، قورعانىس ءۇشىن كارانتين رەجيمىن قولدانۋدى ۇسىنعانى بەلگىلى. سونىڭ ارقاسىندا باتىستا عىلىم مەن مەديتسينا تەز دامىدى. ال ۇلىقبەك سىندى عۇلاما باسشىلارىن ولتىرگەن شىعىستا كەرىسىنشە ناداندىق جايلاپ، قاراڭعىلىقتىڭ قۇشاعىندا قالا بەردى.

قازىر دە جەر- جاھان جاڭا ىندەتپەن بەتپە- بەت كەلىپ وتىر. كوپتەگەن قۇندىلىقتار وزگەرۋدە. وسى ورايدا قازاقستان پرەزيدەنتىنىڭ عىلىم مەن مەديتسينا سالاسىنا ەرەكشە دەن قويۋى قۋانتادى. وسى ىندەتتەن قورىتىندى شىعارىپ، ەلىمىزدە وتاندىق عىلىمدى دامىتۋعا، سونىڭ ىشىندە مەديتسينا سالاسىن ورىستەتۋگە مۇمكىندىك تۋادى دەپ ۇمىتتەنەمىز.

دارحان قىدىرالى