ورتاق تۇركى ءالىپبيىنىڭ ماسەلەلەرى تالقىلاندى

None
None
نۇر- سۇلتان. قازاقپارات – ق ر مادەنيەت جانە سپورت مينيسترلىگى ءتىل ساياساتى كوميتەتىنىڭ تاپسىرىسى بويىنشا «شايسۇلتان شاياحمەتوۆ اتىنداعى «ءتىل- قازىنا» ۇلتتىق عىلىمي- پراكتيكالىق ورتالىعى 17 - قىركۇيەكتە «تۇركى الەمى: تىلدىك احۋال، لاتىن ءالىپبيى جانە ادىستەمە» تاقىرىبىندا ونلاين رەجيمدە حالىقارالىق سەمينار- كەڭەس وتكىزدى.

بۇل تۋرالى قازاقپارات اتالمىش ورتالىقتىڭ قوعاممەن بايلانىس بولىمىنە سىلتەمە جاساپ حابارلايدى.

تۇركى تىلدەرى - شىعىس ەۋروپادان ءسىبىر مەن باتىس قىتايعا دەيىنگى كەڭ اۋماقتا تۇراتىن 180 ميلليون ادامنىڭ انا ءتىلى، 210 ميلليون ادام ءوزىنىڭ ەكىنشى ءتىلى رەتىندە قابىلدايدى جانە 40 تىلدەن تۇراتىن تىلدەر توبى. ءتىل كەڭىستىك پەن شەكاراعا تاۋەلدى، سول سەبەپتى ۇلكەن اۋماققا تارالعان تۇركى قاۋىمى تىلدەرىندە ايىرماشىلىق بولۋى ابدەن زاڭدىلىق. ءبىراق، ءارقايسىسى دەربەس ەل بولعانمەن، تەگى ءبىر، ماقساتى ورتاق.

سەمينار- كەڭەستىڭ باستى نىسانا ەتكەن ماسەلەسى - تۇركى تىلدەرىن زەرتتەۋشىلەرمەن، ادىسكەرلەرمەن عىلىمي پىكىر، تاجىريبە الماسا وتىرىپ، تۋىستاس تىلدەردىڭ ماماندارى اراسىندا ءوزارا بايلانىس قالىپتاستىرۋ. حالىقارالىق باس قوسۋعا عاعاۋىز، قىرعىز، نوعاي، وزبەك، حاكاس، قاراقالپاق، تۇرىك، تىۆا، تاتار جانە قازاق تىلدەرىنىڭ ماماندارى، بارلىعى التى مەملەكەتتىڭ (تۇركيا، وزبەكستان، قىرعىزستان، مولدوۆا، رەسەي، قازاقستان) عالىمدارى قاتىستى.

قازاقستان رەسپۋبليكاسى مادەنيەت جانە سپورت مينيسترلىگى ءتىل ساياساتى كوميتەتىنىڭ ءتوراعاسى ادىلبەك قابا ءىس-شاراعا قاتىسۋشىلارعا ساتتىلىك تىلەي وتىرىپ، تۇركىتىلدەس حالىقتار اراسىنداعى لاتىن نەگىزدى الىپبيگە اۋىسۋ تاريحىنا توقتالىپ ءوتتى.

«ەلباسىمىز نۇرسۇلتان ءابىش ۇلى نازاربايەۆتىڭ باستاماسىمەن كوتەرىلگەن قازاق ءالىپبيىن لاتىن گرافيكاسىنا كوشىرۋ ماسەلەسى قورىتىندى كەزەڭگە كەلىپ جەتتى. قازىرگى ۋاقىتتا ءالىپبي جوبامىز تاعى ءبىر پىسىقتالىپ، زەردەلەنۋدە. ءبىراق، كەيبىر حالىقتىڭ وزىنە عانا ءتان بولىپ كەلگەن كەيبىر ءارىپتى جوعالتىپ الىپ، ارتىنان سول ارىپكە ەسكەرتكىش قويعان وكىنىشتى تاجىريبەسىن دە ۇمىتپاعان دۇرىس. بۇگىن ورتاق تۇرىك ءالىپبيى، ونىڭ قاجەتتىلىگى مەن مۇمكىندىكتەرى جونىندە دە ءسوز قوزعايمىز»، - دەدى ول.

ءتوراعا اتاپ كورسەتكەندەي، وسى حالىقارالىق عىلىمي باسقوسۋ بارىسىندا جاھاندانۋ جاعدايىنداعى تىلدىك احۋال ورتاعا سالىندى، ءالىپبي جانە تۇركى تىلدەرىن وقىتۋ ادىستەمەسى باعىتىندا ورتاق جانە جەكە عىلىمي- ادىستەمەلىك داستۇرلەر مەن جاڭاشىل باستامالار جونىندە پىكىر الماسىپ، تاجىريبەلەر قورىتىندىلاندى. سونىمەن قاتار، تۇركى حالىقتارى قولداناتىن ءالىپبي نۇسقالارى، ءالىپبي ءتۇزۋ پرينتسيپتەرى، ءار ءتىلدىڭ فونەتيكالىق ەرەكشەلىكتەرى، ەملە ەرەجەلەرى جونىندە ءسوز بولدى.

بۇل ماسەلەلەر، اسىرەسە، ش. شاياحمەتوۆ اتىنداعى «ءتىل- قازىنا» ۇلتتىق عىلىمي- پراكتيكالىق ورتالىعىنىڭ اتقارۋشى ديرەكتورى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى ەربول ەردەمبەك ۇلى تىلەشوۆتىڭ «تۇركى تىلدەرى: ءالىپبي جانە قازىرگى تىلدىك جاعدايات» بايانداماسىندا كەڭىنەن قامتىلدى. «كونە تۇركى الىپبيىنەن قازىرگە دەيىنگى تاريحي دامۋدى قاراساق، تۇركى حالىقتارىندا ءالىپبي رەفورماسى ⅩⅩ عاسىردا ەكى رەت جۇرگەنىن بايقايمىز. ءبىرىنشىسى، 1920 -جىلدار، ەكىنشىسى، 1990 -جىلدار. ءبىرىنشىسى، كەڭەستىك ساياساتتىڭ ىقپالىمەن جۇزەگە اسىپ، ونىڭ عىلىمي نەگىزى 1926 -جىلعى باكۋ سيەزىندە جاسالدى. وسى كەزەڭدە كوپتەگەن تۇركى حالىقتارىنىڭ ءتىلى لاتىن گرافيكاسىنا كوشىرىلدى، - دەدى بەلگىلى عالىم.

- ەكىنشىسى، كەيبىر تۇركى حالىقتارىنىڭ تاۋەلسىزدىك الۋىمەن بايلانىستى. لاتىن الىپبيىنە كوشۋدە ىستانبۇل قالاسىندا 1991 - جىلى وتكىزىلگەن حالىقارالىق سيمپوزيۋمدا قابىلدانعان جالپى تۇركىلىك ءالىپبي جوباسىنىڭ ماڭىزى بولدى».

عالىمنىڭ پايىمداۋىنشا، «ءتۇبى ءبىر - تۇركى تىلدەرىنىڭ ۇقساستىقتارى مەن بىرگە ەرەكشەلىكتەرى دە بار. سوندىقتان بارىنە بىردەي، ءتىپتى بىرنەشە ءتىل ءۇشىن ءبىر ءالىپبي جاساۋ وڭاي ەمەس. دەگەنمەن ءبىزدىڭ ويىمىزشا، ءالىپبي ءتۇزۋدىڭ ورتاق عىلىمي پرينتسيپتەرى بولعانى ءجون. ول ءۇشىن ءار دىبىستى بەرۋگە ارنالعان لاتىن تاڭبالارى جانە دياكريتيكالار ورنىمەن قولدانىلۋ كەرەك».

ءىس-شارا اياسىندا تۇركيانىڭ باشكەنت ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى سۋەر ەكەر «ءالىپبي رەفورمالارىنا لينگۆيستيكالىق كوزقاراس»، ميرزو ۋلۋگبەك اتىنداعى وزبەكستان ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى ن. ا. راحمونوۆ «وزبەكستاندا لاتىن گرافيكاسىنىڭ قابىلدانۋى جانە ونداعى تۋىنداعان كەيبىر ماسەلەلەر»، ن. ف. كاتانوۆ اتىنداعى حاكاس مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى اندرەي دانيلوۆيچ كاكسين «تۇركى جازۋىن لاتىن الىپبيىنە كوشىرۋ جاعدايى مەن العىشارتتارى تۋرالى» جانە ت. ب. عالىمدار بايانداما جاسادى.

حالىقارالىق سەمينار- كەڭەس جۇمىسىنا قازاقستان رەسپۋبليكاسى ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى، قازاقستان حالقى اسسامبلەياسى جانىنداعى «قوعامدىق كەلىسىم» مەكەمەسى، تۇركى اكادەمياسىنىڭ وكىلدەرى، جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ عالىمدارى، رەسپۋبليكا بويىنشا ءتىل وقىتۋ ورتالىقتارىنىڭ وقىتۋشى- ادىسكەرلەرى قاتىستى.

دۇنيەجۇزىلىك دەڭگەيدەگى بۇل كەلەلى كەڭەستىڭ باستى قورىتىندىسى تۇركى تىلدەرى ماماندارىنىڭ وسىنداي عىلىمي باسقوسۋلارىن داستۇرگە اينالدىرىپ، وزەكتى تاقىرىپتار توڭىرەگىندە ءوزارا تاجىريبە الماسۋدى جالعاستىرۋ بولىپ تابىلادى.

اۆتور: بالنۇر قوجاگەلدى

سوڭعى جاڭالىقتار