عالىم قازاقستاندا عىلىمي زەرتتەۋشىلەر تاپ بولاتىن ماسەلەلەردى اتادى

تيمۋر اتابايەۆ 2012 -جىلى 28 جاسىندا پۋسان ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ نانوعىلىم جانە نانوتەحنولوگيا كوللەدجىندە فيلوسوفيا دوكتورى دارەجەسىن العان. 2012 -جىلدان 2017 -جىلعا دەيىن پۋسان جانە سەۋل ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتتەرىندە پروفەسسور- زەرتتەۋشى بولىپ جۇمىس ىستەدى.

2017 -جىلدان باستاپ نازاربايەۆ ۋنيۆەرسيتەتىندە جۇمىس ىستەپ، نانوتەحنولوگيالار سالاسىنداعى زەرتتەۋلەرىن جالعاستىرىپ جاتىر. Scopus اقپاراتتىق- تالداۋ جۇيەسىنىڭ نۇسقاسى بويىنشا «جىلدىڭ جاس عالىمى» (2018) جانە Web of Science اقپاراتتىق- تالداۋ جۇيەسىنىڭ نۇسقاسى بويىنشا «عىلىم كوشباسشىسى» (2020) حالىقارالىق ناگرادالارىن العان. 2020 -جىلى Micro جانە Nano Letters ( ۇلى بريتانيا) حالىقارالىق جۋرنالىنىڭ قاۋىمداستىرىلعان رەداكتورى بولىپ تاعايىندالدى. امەريكالىق حيميا قاۋىمداستىعىنىڭ (ACS)، كورولدىك حيميا قاۋىمداستىعىنىڭ (RSC) جانە ماتەريالداردى زەرتتەۋ قوعامىنىڭ (MRS) بەلسەندى مۇشەسى.

«ءبىز وتە كىشكەنتاي، ادام شاشىنىڭ ديامەترىنەن ون مىڭداعان ەسە از قۇرىلىمداردىڭ وپتيكالىق، ماگنيتتىك جانە ەلەكترون قاسيەتتەرىن زەرتتەيمىز. مۇنداي قۇرىلىمداردى كوزبەن كورۋ مۇمكىن ەمەس. ول ءۇشىن ءبىز وتە قۋاتتى ەلەكترون ميكروسكوپتاردى قولدانامىز. ءبىر قىزىعى، نانوماتەريالداردىڭ بەلگىلى ءبىر قاسيەتتەرى ماكرومير وبەكتىلەرىنەن قاتتى ەرەكشەلەنەدى. ءبىز بۇل ءبىلىمدى كاتاليتيكالىق قاسيەتتەرى بار ماتەريالدار الۋ ءۇشىن، كۇن ەنەرگياسىن ءتيىمدى جيناۋ جانە كونۆەرسيالاۋ ءۇشىن قولدانامىز. ونى ميكروەلەكترونيكادا، بيومەديتسينالىق ماقساتتاردا، نانوسەنسورلار، جابىندار جانە ت. ب. جاساۋ ءۇشىن قولدانامىز. جالپى، نانوقۇرىلىمداردى قولدانۋ اياسىنىڭ شەگى جوق»، - دەدى اتابايەۆ.

ونىڭ ايتۋىنشا، ول مەكتەپتىڭ توعىزىنشى سىنىبىندا عىلىممەن اينالىسا باستاعان. وعان قاتتى دەنە فيزيكاسى سالاسىندا عالىم بولىپ جۇمىس ىستەيتىن اكەسى ۇلگى بولىپتى. «بالا كەزىمنەن جان- جاعىمدا كوپتەگەن اسپاپ بولدى، ونىڭ كەيبىرىن ءبىز وسى كۇنگە دەيىن قولدانامىز، الايدا ولار دالىرەك جانە جاقسىراق بولا ءتۇستى»، - دەپ اتاپ ءوتتى عالىم.

نازاربايەۆ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى جاس عالىمدار جۇمىستا قانداي قيىندىقتارعا تاپ بولاتىنىن ايتتى.

«جالپى، قيىندىق كوپ دەپ ايتپايمىن، ءبىراق باستاپقىدا، عىلىمي قىزمەتىڭىزدى جاڭا باستاعان كەزدە، ارىپتەستەرىڭىز كۇمانمەن قارايدى: توپتى باستاپ جۇرە الاسىز با، قازاقستاندا زەرتتەۋلەرىڭىزدى جالعاستىرا الاسىز با؟ بۇل جاعدايدا ءسىز كاسىبي مامان ەكەنىڭىزدى كورسەتۋىڭىز كەرەك. قازاقستاندا بىرەگەي زەرتتەۋلەر جۇرگىزىلىپ جاتىر، ءبىراق ءبىرقاتار قيىندىق تا بار. قاراپايىم مىسال - رەاگەنتتەر مەن ماتەريالداردى جەتكىزۋ. ولار بىزگە تەز دەگەندە بىرنەشە ايدان كەيىن كەلەدى. بۇل ءبىزدىڭ عىلىمي قىزمەتىمىزگە ايتارلىقتاي كەدەرگى كەلتىرەدى، ويتكەنى بىرنەشە ايدان كەيىن ءسىز باسقا ىستەرمەن اينالىسۋىڭىز كەرەك: دارىستەر، ەسەپتەر جانە ت. ب. ودان بولەك، ءبىز بەلگىلى ءبىر تىيىمدارعا (ۋلار، پرەكۋرسورلار) بايلانىستى كەيبىر رەاكتيۆكە تاپسىرىس بەرە المايمىز. بۇل رەاكتيۆتەر وتە قاۋىپتى ەكەنىن تۇسىنەمىز، ءبىراق كەيبىر زەرتتەۋ ولسىز بولمايدى. عالىمدار العا جىلجۋى ءتيىس، ال رەاكتيۆتەر مەن جابدىقتار بولماسا، ولار عىلىمي زەرتتەۋلەردەن تىس قالۋى مۇمكىن»، - دەدى اتابايەۆ.

«سالدارىنان، ەگەر ءسىز زەرتتەۋدى كەشىكتىرسەڭىز، وندا كوپ جاعدايدا جۇمىستىڭ جاڭالىعى جوعالادى، ويتكەنى الەمدە كەم دەگەندە بىرنەشە زەرتحانا سوعان ۇقساس زەرتتەۋمەن اينالىسادى جانە ولاردىڭ ناتيجەسى سىزدىكىنەن بۇرىن جاريالانۋى نەمەسە اۆتورلىق قۇقىقپەن قورعالۋى مۇمكىن. ارينە، زەرتتەۋلەرىڭىزدى ازداپ وزگەرتۋگە، جاقسارتۋعا بولادى، ءبىراق ءوز ناتيجەڭىزدى بەدەلدى جۋرنالداردا جاريالاۋ مۇمكىندىگىڭىز ازايادى، سوندىقتان اسا تانىمال ەمەس جۋرنالدارعا جۇگىنۋىڭىزگە تۋرا كەلەدى»، - دەدى حيميك.

ول شەتەلدە ءبىلىم الۋ تۋرالى پىكىرىن ءبولىستى.

«شىندىعىندا، ءبىلىم بەرۋ ساپاسى بۇكىل الەمدە اقساپ تۇر، بۇل قازاقستاننىڭ عانا ەمەس، سونداي- اق كوپتەگەن دامىعان ەلدىڭ، سونىڭ ىشىندە ا ق ش- تىڭ دا پروبلەماسى. ءبىلىم بەرۋدە مىناداي زاڭدىلىق بار: ەگەر ادامعا قانداي دا ءبىر سالا قىزىق بولسا، ول كاسىبي مامان رەتىندە دامۋ ءۇشىن ءبارىن ىستەيدى. سوندىقتان كەيدە رەيتينگى تومەن جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ تۇلەكتەرى وتە بەدەلدى ۋنيۆەرسيتەتتەردىڭ تۇلەكتەرىنەن جاقسى بولۋى مۇمكىن. قازاقستاندا حالىقارالىق دەڭگەيدە باسەكەگە تۇسە الاتىن جاقسى مەكتەپتەر مەن زەرتتەۋ توپتارى بار. سوندىقتان ءبىز جاقسى ۇمىتكەرلەردى ىزدەستىرۋ بويىنشا بەلسەندى جۇمىس جۇرگىزەمىز»، - دەدى نازاربايەۆ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى.

عىلىمي قىزمەتكە قاتىستى ول عالىمداردىڭ جۇمىسىن باعالاۋدىڭ نەگىزگى كريتەريى جوق ەكەنىن اتاپ ءوتتى، ءبىراق ەكى ماڭىزدى تۇسىن ايتۋعا بولادى. بۇل عالىمداردىڭ زەرتتەۋ كەزىندەگى ىنتاسى - رەيتينگى جوعارى حالىقارالىق جۋرنالداردا بەلسەندى جاريالاۋ. ەكىنشى ماڭىزدى تۇسى - دايەكسوز سانى. «ەگەر جۇمىس دايەكسوز رەتىندە كەلتىرىلسە، وندا ول حالىقارالىق دەڭگەيدە ماڭىزدى جانە ولار كەيىنگى اشىلۋلار كەزىندە پايدالانىلادى. مەنىڭ زەرتتەۋ سالامدا تەورەتيكتەر دە، پراكتيكتەر دە وتە ماڭىزدى، ءبىرى قىزىق قاسيەتتەرى بار ماتەريالدى تەوريالىق تۇرعىدان بولجاسا، ال ەكىنشىسى ماتەريالدى سينتەزدەپ، تاجىريبە جۇزىندە تەكسەرە الادى. اتاپ ايتقاندا، مەن - پراكتيكپىن جانە ۋاقىتىمنىڭ 60 پايىزدان استامىن قىزمەتكەرلەرمەن بىرگە زەرتحانادا وتكىزەمىن»، - دەدى اتابايەۆ.

ول قازاقستاندىق جاس عالىمداردى قانداي بولاشاق كۇتىپ تۇر دەگەن سۇراققا جاۋاپ بەردى.

«جالپى، قازاقستان مەن ورتا ازيا ەلدەرىنىڭ ءوسۋ الەۋەتى زور. مۇندا وسۋگە كوپتەگەن مۇمكىندىك پەن جاقسارتۋعا بولاتىن كوپتەگەن زات بار. ءبىراق قارجىلاندىرۋ جەتىسپەۋشىلىگىنەن نەمەسە ۋنيۆەرسيتەتتەر مەن ءوندىرىس اراسىنداعى بايلانىس ناشار بولۋىنان تالانتتى جاستىڭ باسىم بولىگى باسقا سالالارعا اۋىسادى نەمەسە شەتەلگە كەتۋگە تىرىسادى. ەگەر ءسىز ءورشىل ءارى بىلىكتى قىزمەتكەر بولساڭىز، ءارقاشان جانە بارلىق جەردە سۇرانىس بولادى»، - دەدى عالىم.

نازاربايەۆ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى قازاقستاندا عىلىمي كارەراسىن ەندى عانا باستاعان جاس عالىمدارعا بىرنەشە كەڭەس بەردى.

«ءبىرىنشى جانە ەڭ ماڭىزدى كەڭەس - نەمەن اينالىسقىڭىز كەلەتىنىن انىقتاۋ. سونى انىقتاساڭىز، سول ماماندىق بويىنشا جوعارى وقۋ ورنىن ىزدەۋگە كىرىسە بەرۋگە بولادى. ەگەر ودان ءارى وقۋ جانە ماگيستراتۋرا نەمەسە دوكتورانتۋرا دارەجەسىن الۋ تۋرالى ويلاساڭىز، وندا جاقسى عىلىمي جەتەكشىنى تاڭداۋىڭىز كەرەك. جوعارى وقۋ ورنى تۋرالى شەشىم شىعارعاننان كەيىن عىلىمي جەتەكشىلەردىڭ پورتفوليوسىن قاراڭىز - جۇمىستارى تۇراقتى نەگىزدە جاريالانا ما، ونىڭ ساپاسى، زەرتتەۋ تاقىرىبى، دايەكسوز سانى. ەگەر سىزگە ءبارى ۇناسا، ول اداممەن بايلانىسىپ، ءوز كانديداتۋراڭىزدى ۇسىناسىز. تاڭداعان جەتەكشىڭىز ءقازىر قانداي جوبالارمەن اينالىسىپ جاتقانىن جانە بولاشاقتا سىزبەن بىرگە قانداي جوبالاردى دامىتۋعا بولاتىنىن، جوبانى ءساتتى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن جابدىقتار نەمەسە جاعدايلار بار- جوعىن بىردەن تالقىلاعان دۇرىس»، - دەپ كەڭەس بەردى عالىم. ول پروفەسسورلارمەن جۇمىس ىستەۋگە تىلەك بىلدىرۋشىلەر كوپ بولاتىنىن، ولار بولاشاعى بار كانديداتتاردى تاڭدايتىنىن ايتتى.

عالىمدار جۇمىسىن جەڭىلدەتۋ ءۇشىن ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىندە نەنى وزگەرتكىڭىز كەلەدى دەگەن سۇراققا ول بىرنەشە فاكتوردى اتادى.

قازاقستاندا مەملەكەتتىك گرانتتارعا ءوتىنىم بەرۋ قيىن، سەبەبى گرانت ءوتىنىمىن بىرنەشە تىلگە اۋدارۋ قاجەت. ونىڭ پىكىرىنشە، قۇجاتتاردى ءبىر تىلدە، مىسالى، اعىلشىن تىلىندە بەرۋ جەتكىلىكتى بولار ەدى، ويتكەنى بۇل كوپتەگەن ەلدە ءجيى كەزدەسەدى. بۇل ءوتىنىمدى دايىنداۋدى ەداۋىر جەڭىلدەتەدى جانە عالىمداردىڭ زەرتتەۋگە قوسىمشا ۋاقىتى تابىلادى. ونىڭ ورنىنا عالىمدار قابىلداماي قالۋى دا مۇمكىن بولسا دا، گرانت ءوتىنىمىن اۋدارۋعا كوپ ۋاقىت جۇمسايدى.

تاعى ءبىر كۇردەلى پروتسەدۋراعا مەملەكەتتىك گرانتتاردان رەاگەنتتەر ساتىپ الۋدى جاتقىزۋعا بولادى، بىرىنشىدەن، قاراجات كوبىنە كەش بولىنەدى، ەكىنشىدەن، ماقۇلدانعان رەاگەنتتەر كەلگەن كەزدە كەلەسى ەسەپتى كەزەڭ باستالادى. ەسەپ بەرۋ پروتسەدۋراسى ءتيىمسىز، مەملەكەتتىك گرانت العان عالىمدار جىلىنا بىرنەشە رەت ەسەپ بەرۋى كەرەك، مىسالى، شەتەلدە بارلىق عىلىمي ەسەپ ادەتتە جىل اياعىندا ءبىر رەت جازىلادى.

عالىمنىڭ پىكىرىنشە، ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى قازاقستاننىڭ جوعارى وقۋ ورىندارىن تەحنيكالىق جابدىقتاۋعا قاراجات ءبولۋ ماسەلەسىن دە قاراستىرۋى ءتيىس. «بىزگە باسقا ۋنيۆەرسيتەتتەردەن زەرتحانادا ەشقاشان جۇمىس ىستەپ كورمەگەن ادامدار كەلەدى، سالدارىنان ءبىز الدىمەن ولارعا نەگىزدەرىن ۇيرەتۋىمىز كەرەك، سودان كەيىن عانا ولارعا ەكسپەريمەنت جاساۋعا مۇمكىندىك بەرەمىز. سونداي- اق، جاستاردى عىلىمعا بەلسەندى تۇردە تارتۋ كەرەك دەپ سانايمىن، بۇل ەڭ الدىمەن ەلدىڭ دامۋى ءۇشىن قاجەت. اتاپ ايتقاندا، جاستار كلۋبتارىن قۇرۋ جانە قازاقستان عالىمدارى مەكتەپتەردە ءدارىس وتكىزۋى قاجەت»، - دەپ تۇيىندەدى جاس عالىم.

Tengrinews.kz «ءبىلىمدى ۇرپاق» جوباسىن «رۋحاني جاڭعىرۋ» قازاقستاندىق قوعامدىق دامۋ ينستيتۋتىمەن بىرگە جۇزەگە اسىرىپ جاتىر. «ءبىلىمدى ۇرپاق» جوباسىنىڭ ماقساتى - قازاقستانداعى ادامي كاپيتال بايلىعىن كورسەتۋ جانە بەلگىلى ءبىر دەڭگەيدە كۇش- جىگەر سالىنىپ، ماقساتقا ۇمتىلسا، اركىم دە باعىندىرا الاتىن مۇمكىندىكتەردى كورسەتۋ. ونىڭ اياسىندا جاس عالىمدار، الەمنىڭ جەتەكشى ۋنيۆەرسيتەتتەرىنىڭ ستۋدەنتتەرى، يننوۆاتورلار، يننوۆاتسيالىق ستارتاپتاردى جاساعان جاس كاسىپكەرلەر جانە ت. ب. تۋرالى ماتەريالدار جاريالانادى.