قازاقتىڭ «ات تۇلداۋ» ءداستۇرى ءالى جالعاسىپ كەلەدى - ۆيدەو

ول قازاق حالقىنىڭ ءداستۇرلى ازا تۇتۋ ءراسىمى بولىپ سانالاتىن - «ات تۇلداۋ» سالتى. ات تۇلداۋ - قازا بولعان ادامعا جوقتاۋ ايتىپ ءجۇرىپ، اتتىڭ قۇيرىق- جالىن كۇزەيدى. ونى تۇل ات، كەيدە قارالى ات دەپ اتايدى. تۇل ات جىل بويى مىنىلمەي، بوس جۇرەدى. ءبىر جىلدان سوڭ مارقۇمنىڭ اسىنا سويىلادى. سول ءراسىم كەزىندە قايتىس بولعان كىسىنى جوقتاپ، اتقا قوشتاسۋ ايتىلادى.

مۇنداي سالت قازاقتاردان وزگە قىرعىزدار، كوشپەلى وزبەكتەر، وسەتيندەردە دە كەزدەسەدى. بۇل ۇلتىمىز كوشپەندى تۇرمىس كەشىپ جۇرگەن ۋاقىتتا قازاقتا كەڭىنەن جالپىلاسقان ءداستۇردىڭ ءبىرى ەدى. جالپى اتالعان سالتىمىز تۋراسىندا كوزىقاراقتى وقىرمان حاباردار دەپ ويلايمىن. وتكەن زاماندارداعىداي ەمەس، جىلقىنىڭ ورنىن ماشينا باسقان بۇگىنگى كۇندە بۇل «ات تۇلداۋ» ءداستۇرىمىز ازداپ بولسا دا ءالى دە جالعاسىن تاۋىپ كەلەدى ەكەن. ولاي دەيتىنىمىز، قايتىس بولعان كىسىنىڭ اسىندا تۇلداعان اتپەن قوشتاسىپ، جوقتاۋ ايتىلعان ۆيدەو جاقىندا عانا ۆاتساپ جەلىسىندە تارادى. ءبىز سول استا تۇلداعان اتپەن قوشتاسقان تالدىقورعان قالاسىنىڭ تۇرعىنى كۇننۇر ورازباي قىزىمەن حابارلاسقان بولاتىنبىز.

ونىڭ ايتۋىنشا، بۇل اس الماتى وبلىسى، اقسۋ اۋدانىنا قاراستى اقسۋ اۋىلىندا 24-قازان كۇنى وتكەن. اتالعان اس اكەسى مەن شەشەسىنىڭ قايتىس بولعاندىعىنىڭ ءبىر جىلدىعىنا وراي ۇيىمداستىرىلعان.

ايتا كەتەيىك، مارقۇم ورازباي سۇلتان ۇلى مەن ونىڭ جارى شارمەن قۇسىمان قىزى - قىتايدان كەلگەن قازاقتار. وتكەن جىلى ەكەۋى ارالارىنا از كۇن عانا سالىپ و دۇنيەلىك بولعان ەكەن. بيىل سوعان اس بەرىلگەن. ارتىندا قالعان ۇرپاقتارى بايىرعى قازاق سالتى بويىنشا اكە- شەشەسىنە ارناپ ارنايى ەكى اتتى تۇلداپ، بەلگى سالىپتى. ايتا كەتۋ كەرەك، مارقۇمداردىڭ بالالارى شەتىنەن ونەرگە جاقىن بولعان.

اتاپ ايتار بولساق، كۇننۇر ورازباي قىزى رەسپۋبليكالىق دەڭگەيدەگى ايتىستارعا قاتىسقان سۋىرىپ سالما اقىن. مارقۇم ورازباي سۇلتان ۇلى ارعى بەتتە جۇرگەندە ۇستازدىق قىزمەت اتقارعان. ءوزى دە ونەرگە، سونىڭ ىشىندە اقىندىققا بەيىم بولعان كورىنەدى. كوپ ولەڭىن باسپاعا ۇسىنباسا دا، ءومىر بويى قويىن داپتەرىنە ولەڭ جازىپ جۇرەدى ەكەن. سونداي- اق، ورازباي سۇلتان ۇلى ات باپتايتىن باپكەرلىگى مەن قوسا شىن جۇيرىكتى جازباي تانيتىن ات سىنشىسى دا بولىپتى. ول كىسىنىڭ جازىپ كەتكەن ولەڭدەرىن بالالارى بيىل كىتاپ ەتىپ باستىرىپتى. وسى جولعى استا مارقۇمنىڭ «اقبەلبەۋ اتتىڭ ءجۇرىسى» اتتى كىتابىنىڭ تۇساۋكەسەرى دە ءوتىپتى.

ءبىز اقىن كۇننۇر ورازباي قىزىنان اكە- شەشەسىنىڭ اسىندا تۇلداعان اتپەن قوشتاسۋ ايتۋى تۋرالى تولىعىراق سۇراپ بىلگەن ەدىك. ول بۇل قوشتاسۋدى ايتامىن دەپ الدىن- الا دايىندالماعانىن، تەك اتتاردى سويۋعا اكەلگەن كەزدە قاريالار وعان بالالاردىڭ ۇلكەنى ەكەندىگىن ەسكەرتىپ، ەندى اكە- شەشەسىنىڭ اسىنا ارنالعان اتتارمەن قوشتاسۋ سالتىن جاساۋى مىندەتتى ەكەنىن ايتىپتى.

«تۇلداعان جىلقىعا كەلسەك، بۇرىنعى زاماندا ات مىنبەيتىن قازاق بالاسى جوق قوي. ءبارى ءمىنىپ جۇرەدى. ولگەن سوڭ سونىڭ اتىن تۇلدايدى ەكەن. تۇلداۋدى ءوزىڭ دە بىلەرسىڭ، اتتىڭ جال- قۇيرىعىن كۇزەپ، جىل ۋاعى تولعانعا دەيىن مىنبەي قويا بەرەدى. ونىڭ سەبەبى اتالعان جىلقىنى سەمىرتۋ ءۇشىن. جال- قۇيرىعى كۇيزەلگەن جىلقىعا ۇرى- قارى دا تيىسپەيدى. ويتكەنى تۇلدانعان، قايتىس بولعان كىسىنىڭ جىلقىسى ەكەندىگىن سىرتقى بەلگىلەرى ارقىلى بىلەدى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا تۇلداۋدىڭ ءبىر بەلگىسى وسى ەكەن. ال ونى اس بەرىلەتىن كەزدە سويماقشى بولعاندا جىلقىعا يەسىنىڭ ەر-توقىمىن ەرتتەيدى. سول ەر- توقىمنىڭ ۇستىنە ات يەسىنىڭ شاپانىن جاۋىپ، باس كيىمىن ەردىڭ الدىڭعى قاسىنا تەرىس قاراتىپ كيگىزىپ قويادى. بۇلاي ەتۋدىڭ سەبەبى - ءوزى كەتتى، ەندى مىنە اتى دا كەتتى، ءبارى تەرىس قارادى دەگەندى بىلدىرەدى عوي. وسىنداي ساتتە قازا بولعان ادامنىڭ ەڭ جاقىن ادامداردىڭ ءبىرى كەلىپ تۇلداعان اتپەن قوشتاسۋ ايتادى. وتكەندەگى استا مەن ەش دايىندىقسىز تۇرعاندا ۇلكەندەر كەلىپ، سەن بالالاردىڭ ۇلكەنىسىڭ، ەندى ءداستۇر بويىنشا تۇلداعان اتتارمەن قوشتاسۋ ايتۋىڭ كەرەك دەدى. مەن قوشتاسۋ ايتتىم. سونى اس- جيىنعا قاتىسۋشىلاردىڭ ءبىرى تەلەفونعا ءتۇسىرىپ الىپ، الەۋمەتتىك جەلىگە سالىپ، كوپشىلىككە تاراپ كەتىپتى. بۇنى كورگەندەر اتالعان ءداستۇردىڭ ءالى جالعاسىپ كەلە جاتقانىنا تاڭدانىسىن جاسىرا الماعانىن ۆيدەونىڭ استىندا جازىلعان كوممەنتاريلەردەن ءبىلدىم»، دەيدى قوشتاسۋ ايتقان كۇننۇر ورازباي قىزى.

«بۇنداي ءداستۇردى بۇرىن كورگەن بە ەدىڭىز جانە ات تۇلداۋ ءسىز تۋىپ وسكەن جەردە قازىرگە دەيىن جالعاسىپ كەلە مە» دەگەن سۇراعانىمىزعا كۇننۇر ورازباي قىزى ءوز جاۋابىن بەردى.

«قىتاي جاقتاعى قازاقتاردا بۇرىنىراقتا بولعانىن ەستىگەم، ءبىراق ءوز كوزىممەن كوردىم دەپ ايتا المايمىن. ءبىزدىڭ ات تۇلداپ، ونى سويار كەزدە اكەمىزدىڭ جاقسى كورىپ مىنگەن اتىنا قيماستىقپەن قوشتاسۋىمىز اتا- اناعا وپالى ۇرپاقتىق ماحابباتىمىزدىڭ ءبىر كورىنىسى دەۋگە بولادى. سونداي- اق، ماعىناسى تەرەڭ اتا- سالتىمىزدى قايتا جاڭعىرتۋ ەدى»، دەيدى كۇننۇر ورازباي قىزى.

قازاق حالقىنىڭ بۇل ءداستۇرلى ازا تۇتۋ ءراسىمىن وتكەن عاسىردا كەڭەس، ورىس ەتنوگرافى ب. ا. كالويەۆتىڭ، قۇربانعالي ءحاليدتىڭ، ۆ. ۆ. رادلوۆتىڭ ەڭبەكتەرىندە تەرەڭىرەك زەرتتەلگەن. اسىرەسە ۇلى سۋرەتكەر جازۋشى م. اۋەزوۆتىڭ «اباي جولى» ەپوپەياسىندا كەڭىنەن باياندالعانى بەلگىلى. سوعان قاراپ بۇل ءداستۇرىڭ قاتارداعى كىشىگىرىم سالتتىڭ ءبىرى ەمەس ەكەنىن اڭعارامىز.

ءسوز سوڭىندا مارقۇم ورازباي سۇلتان ۇلى مەن شارمەن قۇسىمان قىزىنا ارناپ تۇلداعان اتتارىمەن قوشتاسقاندا اقىن قىزدارى كۇننۇردىڭ ايتقان قوشتاسۋىنىڭ جازباشا تولىق نۇسقاسى مەن ۆيدەوسىن ۇسىنا كەتكەندى ءجون ساناپ وتىرمىز.

«بيسميللا ءسوزدى باستايىن،

سالتىمنان قالاي اتتايىن.

اكە مەن شەشە قوس قورمال،

ەسىمنەن قالاي تاستايىن.

قوس قورمالىمدى قۇلاعان،

جىل بويى جوقتاپ جىلاعان.

تۇلداندى بۇگىن تۇلپارىم،

جىلاماي قالاي تۇرا الام.

مال بولسا دا جانى بار،

جالىڭنان ءسۇيدىم جانۋار.

ساناعا بىتكەن ساعىنىش،

شىركىن- اۋ، قاشان ارىلار.

اكەدەن قالعان مال ەدىڭ،

ەر- تۇرمانىڭمەن ءسان ەدىڭ.

قارالى كۇننىڭ سوڭعى رەت،

كورسەتىپ تۇرسىڭ دالەلىن»، دەپ قوشتاسادى كۇننۇر ورازباي قىزى.

اۆتور: بەيسەن سۇلتان ۇلى