«Ўт-ўланлар томирини еб жон сақлаган» – ўз юртидан кетишга мажбур бўлган даниялик қозоқлар ҳикояси

None
None
NUR-SULTAN. Kazinform – Йигирманчи асрнинг бошларида сиёсий қатағон ва очарчиликка дучор бўлган қозоқларнинг бир қисми Сирдарё атрофидан Ўзбекистон, Тожикистон орқали ўтиб, Афғонистонга кўчиб ўтдилар. Қарийб 50 йил давомида ўша ерда яшаб, янги шароитларга мослаша бошлаганида, Совет армияси Афғонистонга бостириб киради ва қочоққа айланган қозоқлар Эронга бориб яширинишади. У эрдан халқаро ташкилотлар орқали ёрдам сўраб, Европага, Данияга кетишади. Журналист Еркин Байғабилўғли Даниядаги қозоқ маданий маркази асосчиларидан бири Акбар ҳожи Аюби билан зулмат йиллардаги азоб-уқубатлар ва бугунги бугунги авлод ҳақида суҳбатлашди.

- Акбар оға, Дания қозоқлари бу мамлакатга қандай келишди? Маълумки, европалик қозоқларнинг аксарияти Туркияда яшаб, кейинчалик Европа мамлакатларига жойлашдилар. Аммо ота-боболарингиз Афғонистон ва Эрондан Данияга кўчиб ўтишган экан...

- Менинг исмим Акбар ҳожи Аюби. Ҳозирда Данияда яшайман. Таъқиблар, Буюк миграциянинг машаққатлари ҳақидаги хотираларимни ва барча қариндошларимдан эшитган ҳикояларимни айтиб берай.

Сулоламизнинг ватани Қизилўрда вилояти, Қармақши тумани ёки яқин атрофдаги қишлоқлардан бири бўлиши мумкин. Бувимнинг сўзларига кўра, «қишлоқ одамлари Оренбург бозорига қорамол, тери, жун олиб бориб, қишлоққа чой ва шакар каби зарур нарсаларни олиб келишаркан».

Менинг бобомнинг исми Базарбай, уруғи - Кичик Жуз, Аю. У Бухорода диний билим олган. У мамлакатда Молда Базар сифатида танилган. Бувим Ханшагул, Алим уруғидан, унинг ичида Шекти қавмидан. ХХ асрнинг 30-йиллари бошларида қозоқ даштарида коммунистлар бой ва муллаларни қувғин қила бошлади. Кунларнинг бирида бобомга дўстларидан биридан хабар келди: «Мулла Бозор, иложи борича тезроқ қочинг, бугун сизни ушлашади». Ўша куни бобом қишлоқнинг чеккасидаги ўрмонда яширинган. Бу жойни фақат бувим биларди. Ҳар оқшом у оммага кўринмасдан бобомга овқат олиб борарди. Менинг бобом у ерда бир ой яширинади. Менинг бобом уйда йўқлигида амакиваччаси «сенлар бойсанлар!» деб, бувимнинг нарсаларини зўравонлик билан тортиб олиб кетади. Менинг бувим орқали бобом ўзининг энг ишончли дўстлари ва қариндошларига хабарлар юборди. Очиғи, ўша пайт бобом учун жуда қийин бўлган. Агар маълумот берувчи ишончли бўлмаса, у коммунистларга айтиши мумкин эди. Белгиланган вақтда бобомнинг қариндошлари унга уйидаги чироқни ўчирмасдан қишлоқдан қочиб чиқишади. Йўл давомида, бобомнинг акаси ёки укаси (эсимда йўқ) Тақан у билан бирга отланади. Менинг бобом фарзанд доғида қолмасин деб Тақанга менинг отамни фарзандликка беради.

Бувим ўша кунларни эслаб, Амударёдан ўтиб кетаётганда бир неча киши чўкиб кетганини ҳасрат билан ёдга оларди. Бувим 1987 йилда Эронда вафот этган. Ўшанда мен 14 ёшда эдим. Бувимдан ташқари, мен отам ва онамнинг қийинчиликлари ҳақида эшитганман. Дадам касалликдан сўнг Қозоғистонга қайтиб кетди. Бизга: «Мен ўз Ватанимда ўлишни хоҳлайман», дерди. Ўша орзуси ушалди.



Қочоқлик жуда оғир кечган. Азбаройи очлигидан одамлар ўт-ўланларнинг томирини еб, заҳарланиб ўлишди. Омон қолганлари эса Учқудуқдаги қавмдошларига (Ўзбекистон) боришди. У ерда бир-икки йил туради. Кейинчалик Қизил Армия босимига дош беролмай, Тожикистон орқали Афғонистон етиб боришади. Аспан, Аю, Сирим, Кете ва Сарқасқа уруғларининг 500га яқин оила вакиллари Афғонистон раҳбарлари билан учрашадилар. «Бизнинг динимиз мусулмон, биз руслар босимидан қочиб кетдик, бизга яшашга имкон беринглар», - дейишади. Афғонистон раҳбарлари «Покистон ва Афғонистон ўртасида канал қазилади. Ўша ерга бориб ишлашингиз мумкин», - дейишади. Умрида бундай иссиқ кунни кўрмаган қозоқларнинг бирқанчаси иссиққа чидай олмай ўлиб кетишади. Бироқ, баъзиларнинг айтишича, улар сув орқали юқадиган касалликлардан ўлган бўлиши мумкин. Бувимнинг айтишича, бир киши ўша пайтда вафот этган бошқа одамнинг қабрига дафн этилган. Қозоқлар Афғонистоннинг ҳар хил жойларига бориб яшай бошлашади. Афғонистон қозоқлари, Эрон қозоқларидан фарқли ўлароқ, бир жойда жойлашмайдилар, ҳар томонга тарқаб кетдилар. Менинг боболарим эса Ҳиротга кўчиб ўтишган.

Ўша пайтда, Қозоғистонда бўлгани каби, Туркманистонга ҳам босим бўлган. Тарихда Туркманистоннинг Ханжунеит деган хони бўлган. Ханжунеит ҳам совет босимидан қочиб Эронга боради. Бу орада туркман раҳбарлари бобом билан танишишади. Бобом диний саводхонлиги бор, кўп турк китобларини ўқиганлиги сабабли туркманларнинг илтимосига биноан мулла бўлади. Дастлаб, қозоқлар Қотир Сарай деган жойни обод қилиб, ўша ерда яшай бошладилар. Бир куни афғонлар ва қозоқлар ўртасида можаро юз берди ва менинг бобом Тақан қаҳрамонлик кўрсатади. У Қотир Сарайнинг тинчини бузган йигирма нафар йигитни бир ўзи уриб, қувиб чиқади. Кейинчалик, афғонлар йиғилиб, вазиятни тушунганларидан кейин, икки халқ ўртасида дўстона муносабатлар ўрнатилади. Биз Афғонистонда 50 йил яшадик ва афғон халқи бизни «қозоқлар» деб ҳурмат қилди.

- Афғонистонда қозоқлар нима билан кун кўришди? Она тилимиз ва урф-одатларимизни сақлаб қола олдингизми?

- Ҳиротга келганидан бир неча йил ўтгач, қозоқлар шаҳар марказидаги кўчаларга жойлашиб, уй ва ер сотиб олишди. Менинг бобом туркманлардан ажралиб, савдо қилишни бошлаган. Менинг бобом турк тилини билиши туфайли ишбилармонлик қобилияти билан муваффақиятга эришди. Қоракўл терилари мавсумида, ёнғоқ ва писта йиғиш мавсумида бобом пулларини олдиндан қолдирар эди. Бобом ҳалол савдо қиларди. Ҳиротнинг марказида катта қаср қурдирган. Уйимиз яқинида беш-олтита дўконни ижарага берардик. Қариндошларимиз уйимиз яқинида қурилган уйларда яшар эдилар. Менинг бобом учун шундай яшаш яхши эди. Натижада Ҳиротда чиройли уйда яшадик. Менинг бобом ҳаж сафарига самолётда борган биринчи қозоқ бўлган. Ҳожига бориб келганидан кейин у касал бўлиб, вафот этди. Дадам бобомнинг изидан юриб, бизнес бошлади. Менинг бобомнинг ишончли туркман дўсти онамга гилам тўқишни ўргатган. Одатда туркманлар бу санъатни бошқа халқларга ўргатишмайди. Кейинчалик гилам тўқишни бизнесга айлантирдик. Улар афғонлар ва бошқа қозоқларга ҳам гилам тўқишни ўргатган. Кейинчалик у экспорт қилинди ва бизнес кўлами кенгайди. Гарчи туркманлар бизга ранжиса ҳам, бу касб уларга ҳам, афғонлар ва қозоқлар учун ҳам баракали бўлди. Менинг бобом 1961 йилда Маккага учиб борганида, онамнинг энг биринчи тўқиган гиламини хайрия сифатида Макканинг деворларига илиб, унинг омонатини бажо келтиради. Бобом 1963 йилда вафот этди, унгача эса бизнинг уйимиз яқинидаги уч-тўрт қозоқ оиласига текинга уй берди ва бошқа хайрли ишларни амалга оширди.

Биз эллик йил Афғонистонда яшаганимизда, бир қозоқ қизини афғонларга узатдик, ўзимиз эса афғонлардан кўп келин олдик. Чет элда юрсак ҳам, ўз урф-одатларимизни унутмасликка ҳаракат қилдик. Биз қозоқ қонимизни сақлаб қолдик. Уйда қозоқ тилида, ташқарида афғонча гаплашардик.

- Совет ҳукумати бостириб кирган 1980-йилларда сизлар Афғонистонда яшадингиз. Мен билмоқчи бўлган битта нарса бор. Совет истилосидан олдин Афғонистон қандай яшарди? Нима учун ички вазият ёмонлашди? Нега Афғонистон ушбу фожиадан кейин қайта тиклана олмади?

- Умуман олганда, Афғонистонда диннинг таъсири жуда катта эди. Университет очиш, фан соҳасида мартаба орттириш ёки ҳатто поездда юриш жамоатчилик томонидан бошқа диннинг иши сифатида қабул қилинмади. Аммо аста-секин одамлар иш излаб қўшни Эрон ва Покистонга боришни ва цивилизация белгилари билан танишишни бошладилар. Аста-секин мамлакатда ўзгаришни талаб қиладиган сиёсий партиялар пайдо бўлди. Уч йирик ташкилот пайдо бўлди. Биринчиси Совет Иттифоқи Коммунистик партиясини, иккинчиси - Хитой Коммунистик партиясини, учинчиси - Буюк Британия ва Ғарбнинг сиёсатини қўллаб-қувватлади. Шулардан Совет Иттифоқига суянган ташкилот мамлакатда инқилобни амалга оширди ва охир оқибат уларга ёрдам бериш баҳонасида Совет қўшинлари Афғонистонга бостириб кирди. Ўша пайтда мужоҳидлар ёшларни мажбуран ўз армияларига жалб қила бошладилар. Менинг икки акамни олиб кетиш учун афғон мужоҳидлари бир неча бор уйга излаб келишди. Менинг катта акам Рафи Қобул университетини битирган қозоқлардан бири эди. Ўша пайтда у чет эл қозоқлари учун чоп этиладиган «Шалқар» газетасини ўқирди. Натижада маҳаллий аҳоли уни совет ҳукумати билан алоқада бўлганликда айблашди. Бир неча ой акаларимни уйда яширдик. Дадам чет элларда кўп савдо қилгани боис, ва акам ва болаларини танишлари орқали Эронга юборди. Вазият ёмонлашди. 1981 йилда бобом қурган кенг саройни жуда арзон нархда сотиб, Эронга кўчиб кетдик. Эронда очдан ўлмаслик учун бошида ҳар хил ишларни ишладик. Акам очиқ фикрли, билимли одам эди. У Эроннинг халқаро ёрдам ташкилотларига ўз ҳолати ҳақида айтиб берди ва Германияга кўчиб ўтиш учун квотага ёзилди. Кейин Германияга бора олмай, 1985 йилда акам ва унинг оиласи Данияга кўчиб ўтишди. Акам Эронда яшаганида ҳам Гўрган шаҳар маъмуриятидан купонлар олиб, қозоқларга тарқатар эди. Купон билан сиз бозорда овқатни ярим нархга сотиб олишингиз мумкин. Шундай қилиб, акам Эронда қозоқларга ёрдам берарди.

У яна иккита акам, мен ва битта синглимни Данияга чақириб олди. Синглимлардан бири уйланган ва ҳозир Эронда истиқомат қилади. 1993 йилдан кейин Афғонистондан Эронга келган кўплаб қозоқлар Туркияга кўчиб кетдилар. Ҳозирда Данияда қариндошларимиз ва бошқа ўнлаб қозоқ оилалари бор. Ҳаммаси бўлиб, бизнинг маданий марказимизда олтмишга яқин қозоқ бор. Данияга Қозоғистондан жами уч юзга яқин қозоқ кўчиб ўтган. Уларнинг элликтасини биламиз ва улар билан алоқада қилиб турамиз.

- Данияда тўлиқ маълумот ола олдингизми? Сиз қайси касбни ўргандингиз? Ҳозирги касбингиз нима?

- Мен Данияга ўн беш ёшимда келганман. Ўша йили мен тил курсини ўтадим. Ўн етти ёшимда биринчи марта мактабга бордим. Мактабга борадиган йилим Афғонистонда уруш бошланди, Эронда эса ўқишга имконим бўлмаган. Данияда тил курсидан ташқари, ёзги таътил пайтида нонвойхонада ишладим. Аввалига мактаб дарслари мен учун қийин кечди, чунки мен илгари ҳеч қачон мактаб кўрмагандик. Баъзи дарсларнинг номини ҳам эшитмагандим. Мактабга боргач илмга бўлган иштиёқим уйғонди. Кечаю кундуз ўқидим. Мактабдан сўнг, техник гимназияга кириб, муҳандислик йўналишида ўқидим. Данияда ўрта мактабни тугатган ёшлар жамиятда бир йиллик амалиётни ўташарди, баъзилари эса чет элга ишлаш учун кетишарди.

Мен илк бор 1994 йилда Қозоғистонга келдим. Сабаби, 1991 йилда академик акамиз Манаш Козибоев Данияга келди. Келиш сабаби, биз яшайдиган шаҳарда Қозоғистондан топилган олтин одамни кўрсатиш эди...

Данияда сизга ишлаган соатларингизга қараб маош тўлашади. Нонвойхонада ишлаб унча-мунча маблағ йиғгандим. Қозоғистонга борганимда чўнтагимда 10 минг доллар бор эди. Ўша пулга мен икки йил Қозоғистонда яшадим ва уйландим.



Икки йил Қозоғистонда бўлганимда муҳандис бўлишни орзу қилардим. Чунки ўша пайтда Қозоғистон иқтисодиёти жуда паст эди. 1996 йилда мен Данияга келиб, Орхос иқтисодиёт университетига ўқишга кирдим. Бу Дания ва Европанинг энг яхши университетларидан бири эди. Менинг орзуим Қозоғистон иқтисодиёти ривожига хизмат қилиш эди. Университетни тугатгач, Қозоғистонда ишлаш имкониятига эга бўлмадим. Чунки Қозоғистонда ишлаш учун мен Дания фуқаролигимдан воз кечиб, Қозоғистон фуқаролигини олишим керак эди. Мен Қозоғистонга боролмадим, чунки оилам шу ерда қолишганди. Мен ўз карьерамни Даниянинг «Grundfos» компаниясининг савдо бўлимида бошладим. Мен у эрда 4 йил ишладим. Компанияда 14000 ишчи бор эди ва йилига 3 миллиард евролик савдо қилинарди. 2009 йилда Қозоғистонда «Grundfos» филиали очилди ва унинг йиллик савдоси 11 миллион долларга етди. Бироқ, бу маблағлар бошқа мамлакатлардагига қараганда анча кам эди. Мен бошлиғим билан келишиб, бўлим бошлиғи сифатида Қозоғистонга боришга қарор қилдим. Аммо бошлиқ алмашиб, кейинги раҳбар менинг режамни қўллаб-қувватламади. Мен режам бажарилмаслигини тушунгач, «Vestas» компаниясининг харидлар бўлимида мутахассис бўлдим. 2017 йилда менга Дубайдан иш таклиф қилишди. У ерда бироз ишлагач, Данияга қайтиб келдим ва ҳозирда «Siemens» компаниясининг бош идорасига ишга таклиф қилишди. Ҳозирда шу ерда ишлайман.

- Сиз Даниядаги ватандошларимизни бирлаштирдингиз ва қозоқ маданий марказини қурдингиз. Ҳозирда ушбу мамлакатда тахминан қанча қозоқ яшашади? Тез-тез учрашиш турасизларми? Ватан билан муносабатлар қандай?

- Данияда одамлар оммавий тадбирларда фаол қатнашадилар. 2005 йилда мен Даниядаги қозоқларни бирлаштирдим, қозоқ маданий маркази қуриб, қонунан рўйхатдан ўтказдим. Ҳозирда у Европадаги қозоқ маданий марказлари билан яқин ҳамкорлик қилади. Европадаги қозоқлар қурултойида қатнашиб, мен Дания маданий марказининг директори лавозимини жамоат тадбирларини фаол ташкиллаштирадиган акаларимдан бирига бердим. Мен Европа қозоқ маданий маркази ишида иштирок этдим. Европалик қозоқлар бир йилда бир марта якшанба куни йиғилишади. Бутунжаҳон қозоқлар уюшмаси билан биргаликда спорт, маданий, адабий ва маънавий тадбирларни ўтказиш учун қўлимиздан келганини қиламиз. Финляндиялик Айкен-апа (тарихчи), Швейцариядан Серик (шифокор), Германиядан Назим Сақай (фан доктори) тўртовлон йиғилиб, «Науриз» гуруҳини ташкил қилдик. Биз уч йилдан бери Германиянинг Гамбург ва Нуримбе шаҳарларида ва Бельгиянинг Антверпен шаҳрида Наврўз байрамини нишонлаймиз. Бу йил биз Германиянинг Кассел шаҳрида Наврўзни нишонлашни режалаштирган эдик. Энди биз уни кейинги йил ўтказамиз. Ушбу тадбирларда фаол иштирок этаман.

Биз ҳар қандай вақтда Ватан билан алоқада бўлишни хоҳлаймиз. Мен йигирма йилдан бери шу мақсадда ишлайман. 1995-1996 йилларда мен ватанимдаги Бутунжаҳон қозоқлар уюшмасида олти ой ишладим ва у ерда машинкада ёзиб ўтирган опаларга компьютердан фойдаланишни ўргатдим. Ўша пайтда биз мамлакатимиз мустақилликка эришганидан ва халқимиз озодликка эришганидан хурсанд эдик...

«Одам минг йил яшамайди, авлодлари минг йил яшайди» дейди доно халқимиз. Ватандан йироқда юрган юртдошларимиз Ватан ва она заминнинг қадр-қимматини яхши билишади. Биз эриша олмаган ютуқларга авлодларимиз эришади, деб умид қиламан.

- Суҳбат учун катта рахмат!





Сўнгги хабарлар